Η εκδίωξη των Σεφαραδιτών Εβραίων, δηλαδή των Εβραίων της Ιβηρίας, τον 15ο αιώνα είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάσταση τους στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και σε πολλές χώρες της Μεσογείου. Στην Ελλάδα, τη σημαντικότερη κοινότητα της διασποράς τους αποτελούσε η Θεσσαλονίκη. Η μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα που κατοικούσε στην πόλη ήταν εβραϊκής καταγωγής.
Ωστόσο όμως, και στην πόλη της Κομοτηνής η παρουσία των Εβραίων ήταν αισθητή. Οι εκδιωγμένοι Σεφαραδίτες εγκαταστάθηκαν στον χώρο εντός του Φρουρίου με σουλτανική άδεια και ήταν αποκλειστικοί κάτοικοι του περιτειχισμένου τμήματος. Οι Σεφαραδίτες Εβραίοι διατήρησαν την κουλτούρα και τη γλώσσα που είχαν φέρει μαζί τους από την Ιβηρία, ως την σύγχρονη εποχή. Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και την άφιξη των προσφύγων από τον Πόντο και την Μικρά Ασία, μέρος του Φρουρίου γκρεμίστηκε και έτσι οι πιο εύποροι Εβραίοι κατάφεραν να αγοράσουν σπίτια και καταστήματα και εκτός των τειχών.
Ιστορία της Εβραϊκής κοινότητας της Κομοτηνής
Στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η ύπαρξη χωριστών συνοικιών των επιμέρους εθνικό-θρησκευτικών ομάδων ήταν συνηθισμένη πρακτική και δεν αφορούσε μόνο τους Εβραίους. Η συνοικία που δημιουργήθηκε εντός του Φρουρίου, γνωστή ως “Εβραγιά”, παρουσίαζε πολλές ιδιαιτερότητες. Κύρια χαρακτηριστικά της ήταν η αμυντική διάταξη των κατοικιών, η ελεγχόμενη είσοδος, η στενότητα του χώρου και άλλα. Οι πύλες έκλειναν κατά τη διάρκεια της νύχτας και υπήρχε μια γενικότερη απομόνωση των κατοίκων.
Σταδιακά μετά το γκρέμισμα των τειχών, οι πιο εύπορες εβραϊκές οικογένειες άρχισαν να οικοδομούν κατοικίες σε όμορο δυτικό χώρο. Συγκεκριμένα, πρόκειται για τη σημερινή οδό Μιχαήλ Καραολή και τις γύρω από αυτή οδούς, που τότε ονομαζόταν οδός “Μακκαβαίων”. Μέχρι τον διωγμό, υπήρχαν δύο ξεχωριστές γειτονικές συνοικίες. Η μια, παραδοσιακή εντός του Φρουρίου, αποτελούνταν από τις λαϊκότερες και οικονομικά ασθενέστερες τάξεις και η άλλη, “έξωθεν των τειχών”, επί της οδού Μακκαβαίων και πέριξ, από τις οικονομικά εύρωστες οικογένειες.
Η εβραϊκή συναγωγή “Μπετ Ελ” και τα κοινοτικά ιδρύματα
Η εβραϊκή συναγωγή της Κομοτηνής ονομαζόταν Μπετ Ελ, δηλαδή “Ο οίκος του Θεού”, και βρισκόταν μέσα στο Βυζαντινό Φρούριο. Η κατασκευή της χρονολογείται περί τα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα και τοποθετείται στην αρχή της οδού Αυτοκράτορος Θεοδοσίου, απέναντι από τον Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Η αρχιτεκτονική του κτιρίου χαρακτηρίστηκε ως “κόσμημα των Βαλκανίων”. Κάτω από τον κεντρικό τρούλο βρισκόταν τοποθετημένο το Βήμα. Στο εσωτερικό υπήρχε μια σειρά από κίονες, οι οποίοι υποβάσταζαν την οροφή και στον ανατολικό τοίχο του κτιρίου βρισκόταν το Εχάλ (το Ιερό).
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής (1941-1944) απογυμνώθηκε από την επίπλωση και χρησιμοποιήθηκε για κάποια χρόνια ως στάβλος. Το 1983 σε μια προσπάθεια διάσωσης της, η συναγωγή χαρακτηρίστηκε διατηρητέο μνημείο και αποτελούσε σπάνιο δείγμα των ελάχιστων συναγωγών που σώζονται στην Ελλάδα. Μπορεί να θεωρηθεί ιστορικό ντοκουμέντο της εβραϊκής κοινότητας της Κομοτηνής και παράλληλα μνημείο μεγάλης αρχιτεκτονικής αξίας.
Δυστυχώς, η εγκατάλειψη της συναγωγής και η γραφειοκρατία είχαν ως αποτέλεσμα την υποχώρηση της στέγης και την κατάρρευση του τρούλου. Τον Απρίλιο 1994, αποφασίστηκε η καθαίρεση της συναγωγής λόγω πιέσεων που δέχτηκε το Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας.
Η εβραϊκή κοινότητα διέθετε επίσης και δικό της εβραϊκό δημοτικό σχολείο, το οποίο παρείχε πολύ καλή εκπαίδευση με έμφαση στα γαλλικά. Λόγω της υψηλής στάθμης εκπαίδευσης του, τα μαθήματα παρακολουθούνταν και από έναν αριθμό μη Εβραίων μαθητών. Κάποιοι Έλληνες δάσκαλοι που δίδαξαν στο σχολείο ήταν οι Π. Μητσιόπουλος, Κ. Ιωαννίδου, Χ. Σφυρής.
Στην οδό Μακκαβαίων βρισκόταν και το κτίριο της Ισραηλιτικής Λέσχης, όπου συγκεντρώνονταν τα μέλη σε γιορτές και άλλες πολιτιστικές και κοινωνικές εκδηλώσεις. Η κοινότητα διέθετε και δικό της νεκροταφείο στη σημερινή συνοικία Στρατώνων. Σήμερα, ωστόσο, έχουν ανεγερθεί σύγχρονες οικοδομές και τίποτα δεν θυμίζει το παρελθόν του χώρου.
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η “εκκαθάριση” της περιοχής
Κατά τη διάρκεια του ελληνο-ιταλικού πολέμου του 1940, οι Εβραίοι της Κομοτηνής ήταν φυσικά παρόντες. Η είσοδος του βουλγαρικού στρατού στην Θράκη (1941), όμως, σηματοδότησε την αρχή φοβερών δεινών. Οι Βούλγαροι, σε αντίθεση με τους Γερμανούς, δεν εισήλθαν στην Θράκη ως απλοί κατακτητές, αλλά αποσκοπούσαν στην ενσωμάτωση της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και ουσιαστικά στην έξοδο της χώρας τους στο Αιγαίο, το “Μπελομόριε” όπως το ονόμαζαν.
Η ευόδωση των σχεδίων τους, όμως, ουσιαστικά συνεπαγόταν με τον εκβουλγαρισμό των ντόπιων πληθυσμών, ο οποίος συνοδευόταν από ένα πρωτοφανές κύμα βίας. Πρωτεργάτης του εκβουλγαρισμού των Θρακιωτών, αλλά και υπεύθυνος για τον εκτοπισμό των Εβραίων, ήταν ο Χρήστο Νατσάλνικ, διοικητής της Βουλγαρικής Ασφάλειας της πόλης. Η κυβέρνηση Φίλωφ σταδιακά άρχισε την συστηματικότερη εφαρμογή των αντι-εβραϊκών μέτρων. Σε κάθε πόλη με εβραϊκό πληθυσμό είχε αποσταλεί και ένας αντιπρόσωπος, ούτως ώστε να εποπτεύει επιτόπου την πορεία προς την “τελική λύση”.
Η 3η Μαρτίου 1943
Την 3η Μαρτίου του 1943 τέθηκε σε σε εφαρμογή το σχέδιο και ξεκίνησαν οι εκτοπίσεις. Ξεκίνησε, έτσι, το Ολοκαύτωμα και η οριστική “εκκαθάριση” της περιοχής από τους Εβραίους. Εμπνευστές και οργανωτές του Ολοκαυτώματος ήταν φυσικά οι Γερμάνοι, ωστόσο όμως, και οι Βούλγαροι συνέδραμαν αποφασιστικά στην εκτέλεση των σχεδίων. Οι Εβραίοι της Κομοτηνής μεταφέρθηκαν αρχικά στην Δράμα, και από εκεί στα παλιά ελληνοβουλγαρικά σύνορα, από όπου ελλείψει σιδηροδρομικής γραμμής υποχρεώθηκαν να περπατήσουν ως το Πετρίτσι. Στη συνέχεια οδηγήθηκαν με φορτηγά σε στρατόπεδα στη Ντούμπνιτσα μαζί με τους Ξανθιώτες Εβραίους.
Στις 18-19 Μαρτίου φορτώνονται σε βαγόνια για να μεταφερθούν στα βόρεια της Βουλγαρίας και έπειτα επιβιβάζονται σε 4 μαούνες με προορισμό τη Βιέννη. Επόμενος και τελικός προορισμός, η Τρεμπλίνκα της Πολωνίας, όπου οι Εβραίοι εξοντώθηκαν. Σύμφωνα με τις στατιστικές του κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδας, οι Κομοτηναίοι Εβραίοι που συνελήφθησαν ήταν 878.
Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια βρίσκονταν στην Κομοτηνή γύρω στους 28 Εβραίους. Άτομα που είτε διέφυγαν τη σύλληψη, είτε κρύφτηκαν, είτε δεν βρίσκονταν στην πόλη τότε. Λόγω των σοβαρών οικονομικών δυσκολιών που αντιμετώπιζαν, οι εναπομείναντες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Κομοτηνή. Άλλοι έφυγαν για το Ισραήλ, άλλοι για την Αμερική και άλλοι για την Αθήνα.
Το 1958, η εβραϊκή κοινότητα της Κομοτηνής διαλύθηκε και επίσημα πλέον, αφού δεν είχε απομείνει κανένας Εβραίος στην πόλη.
Η εβραϊκή κοινότητα της Κομοτηνής σήμερα…
Ο σημερινός επισκέπτης της Κομοτηνής δεν θα βρει παρά ελάχιστα πράγματα που μαρτυρούν την παρουσία των Εβραίων στην πόλη. Ο χώρος της συναγωγής χρησιμοποιείται πλέον ως χώρος στάθμευσης οχημάτων των περίοικων. Η οδός Μακκαβαίων ονομάζεται πλέον Μιχαήλ Καραολή. Μόνο ένας παράδρομος της Καραολή λέγεται οδός Καράσσο, με την επεξήγηση “Έλλην Ισραηλίτης Μέλος Συμβουλίου Διασυμμαχικής Θράκης 1920”.
Κάποια σπίτια επί της Καραολή είναι ότι απέμεινε από την αλλοτινή παρουσία των Κομοτηναίων Εβραίων. Σήμερα, 77 χρόνια μετά το χαμό τους, έχει πλέον σβηστεί κάθε ίχνος και μνήμη από την εβραϊκή κοινότητα της Κομοτηνής.
