«Fake news» είναι η παραπληροφόρηση ή οι ψευδείς ειδήσεις των οποίων η διασπορά, μέσω των μέσων μαζικής επικοινωνίας, έχει ως στόχο να αποπροσανατολίσει και να παραπλανήσει την κοινή γνώμη (ή συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων) από τα πραγματικά γεγονότα, να συκοφαντήσει, να βλάψει νομικά ή φυσικά πρόσωπα, να επικρίνει ή αντιθέτως να εκθειάσει ψευδώς πρόσωπα, πράξεις και συμπεριφορές για συγκεκριμένους λόγους και συμφέροντα, για να τρομοκρατήσει ή να εντυπωσιάσει και για άλλους παρόμοιους λόγους, πίσω από τους οποίους υπάρχει, σχεδόν πάντα, οικονομικό όφελος.
Τα fake news έχουν τη δική τους ιστορία
Από τον 13ο αιώνα π.Χ, την εποχή του Ραμσή του Μέγα στην Αίγυπτο, έως τις μέρες μας η διασπορά των ψευδών ειδήσεων υπήρξε τακτική και αποτελεσματική πρακτική παγκοσμίως αλλάζοντας πολλές φορές, και συχνά καίρια, τον ρου της ιστορίας.
Ο Ραμσής ο Μέγας έκανε την προπαγάνδα του παρουσιάζοντας την αδιέξοδη μάχη του Καντές ως εξαιρετική νίκη των Αιγυπτίων έναντι των Χετταίων. Ο τρόπος που διέδωσε την ψεύτικη είδηση της νίκης ήταν γεμίζοντας τα τείχη σχεδόν όλων των ναών με σχετικές απεικονίσεις.
Αιώνες αργότερα ο Οκταβιανός Αύγουστος έκανε ολόκληρη καμπάνια παραπληροφόρησης εναντίον του Μάρκου Αντωνίου με απίστευτες συκοφαντίες εναντίον του δημοσιεύοντας διάφορα έγγραφα και παρουσιάζοντάς τον ως μέθυσο, γυναικά, έρμαιο στα χέρια της Κλεοπάτρας και αλαζόνα, αφού ψευδώς δηλώθηκε πως ο Μάρκος Αντώνιος επιθυμούσε μετά θάνατον να ταφεί μαζί με τους Φαραώ. Αυτοί οι ισχυρισμοί εν τέλει κατάφεραν να επηρεάσουν τον Ρωμαϊκό λαό εναντίον του Μάρκου Αντωνίου, ο οποίος μετά την ήττα του αυτοκτόνησε, εξαιτίας ψευδούς είδησης που διέσπειρε η ίδια η Κλεοπάτρα, άγνωστο για ποιους λόγους, περί αυτοκτονίας της.
Πολύ αργότερα, κατά τον μεσαίωνα, στο Τρέντο της Ιταλίας το 1475, η ψεύτικη είδηση ότι οι Εβραίοι σκότωσαν ένα αγόρι δυόμισι ετών οδήγησε στη σύλληψη και των βασανισμό όλων των Εβραίων της συγκεκριμένης πόλης και παρά τις προσπάθειες του Πάπα να αποκαταστήσει την αλήθεια τα πράγματα έγιναν μάλλον χειρότερα, καθώς η εξάπλωση των ψεμάτων ήταν τέτοια που ήταν αδύνατο να πιστέψουν οι άνθρωποι το αντίθετο. Σε εκείνους τους ταραγμένους και σκοτεινούς καιρούς, δυστυχώς, αυτού τους είδους οι πλαστές ειδήσεις ήταν τόσο συχνές που έμειναν στην ιστορία με τον όρο «δυσφήμηση αίματος».
Την ίδια εποχή περίπου, το 1439, με την ανακάλυψη της τυπογραφίας, η ψευδογραφία είχε γίνει πλέον συνηθισμένη πρακτική. Ελλείψει δημοσιογραφικού προτύπου ο καθένας διέδιδε ό,τι ήθελε κατά το συμφέρον του επί παντός επιστητού και τα fake news της εποχής βρίσκονται πλέον στην καθημερινότητα των κοινωνιών.
Οι ψευδείς ειδήσεις από την εποχή του Γαλιλαίου μέχρι και σήμερα
Το πρόβλημα της διασποράς ψευδών ειδήσεων αρχίζει να συζητείται περί το 1610, όταν ο Γαλιλαίος οδηγήθηκε σε δίκη εξαιτίας των απόψεων και των διδαχών του.
Κατά τον 18ο αιώνα ο Πρόεδρος της Πενσυλβάνια, Μπέντζαμιν Φράνκλιν, διέδιδε πως οι Ινδιάνοι προβαίνουν σε δολοφονίες στοχεύοντας να επηρεάσει τους Αμερικανούς υπέρ της επανάστασης. Επίσης, κατά την εποχή του δουλεμπορίου των Αφρικανών στην Αμερική οι ιθύνοντες χρησιμοποιούσαν πλαστές ειδήσεις και ψέματα για να κατευθύνουν τους Αμερικανούς εναντίον των σκλάβων διαδίδοντας τρομερές ιστορίες εις βάρος τους, για ανύπαρκτα ειδεχθή εγκλήματα οξύνοντας έτσι τον ρατσισμό και εξυπηρετώντας τα δικά τους πολιτικά συμφέροντα. Παρόμοιες ιστορίες με τραγικά αποτελέσματα, πλέον, λάμβαναν μεγάλες διαστάσεις σε όλο τον κόσμο, οδηγώντας τους λαούς άλλοτε να μισούν θανάσιμα κι άλλοτε να θεοποιούν πρόσωπα εξουσίας.
Από τον 19ο αιώνα και μετά παρατηρείται μία έκρηξη του φαινομένου. Η παραπληροφόρηση με τα ψέματα, τις μισές αλήθειες και τις ευφάνταστες ιστορίες, γίνεται σταδιακά κομμάτι της καθημερινότητας των ανθρώπων, όχι μόνο για λόγους πολιτικής προπαγάνδας, αλλά και για διασκέδαση, όπως έγινε το 1835 με το αποκαλούμενο Great Moon Hoax, όταν η εφημερίδα New York Sun δημοσίευε άρθρα κατά τα οποία δύο αστρονόμοι είχαν παρατηρήσει παράξενα σημάδια ζωής στο φεγγάρι. Παρά την παραδοχή, αργότερα, ότι επρόκειτο για φάρσα η εφημερίδα έκτοτε αύξησε τους συνδρομητές της και η ιστορία είχε γίνει κεντρικό θέμα συζήτησης για καιρό.
Η λίστα των ιστορικών παραδειγμάτων σχετικά με τις ψευδείς ειδήσεις και την προπαγάνδα είναι μακροσκελέστατη και ιδιαιτέρως πλούσια όσο πλησιάζουμε προς τις μέρες μας, ειδικά από την εποχή του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, όπου η παραπληροφόρηση υπήρξε αληθινό όπλο στα χέρια όλων των πλευρών που συμμετείχαν, και ως την θαυμαστή εποχή μας, αυτή του internet.
Οι κρίσεις, τα κλικ και η πληρωμένη δημοσιογραφία
Στην εποχή μας η μια κρίση διαδέχεται την άλλη. Η οικονομική κρίση που προηγήθηκε, η πανδημία του κορωνοϊού και όσα θα ακολουθήσουν, εντείνουν την αγωνία των ανθρώπων ως προς την αναζήτηση οποιασδήποτε πληροφορίας μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα του τι πραγματικά συμβαίνει, θεωρώντας πως γνωρίζοντας την αλήθεια μπορεί κανείς να ρυθμίσει και να ελέγξει τη ζωή του αποφεύγοντας λάθη και κακοτοπιές. Όμως, είμαστε όλοι σε θέση να αποδεχθούμε και να κατανοήσουμε την ίδια αλήθεια; Η απάντηση φαίνεται πως είναι «όχι» και γι’ αυτό τα fake news βρίσκονται να ανθούν ολοένα και περισσότερο.
Σ’ ένα σύστημα που έχει καθιερωθεί για τα καλά και συνιστά status quo, χωρίζοντας τους ανθρώπους σε κατηγορίες και «στρατόπεδα», ορίζοντάς τους συγκεκριμένα «πιστεύω», απόψεις και τρόπους συμπεριφοράς και ζωής είναι πολύ δύσκολο να επικρατήσει το μέτρο, η διάκριση και η ψύχραιμη και αντικειμενική παρατήρηση των όσων συμβαίνουν. Ακόμη δυσκολότερο να κατακτηθεί η γνώση. Ένα τέτοιο σύστημα είναι το τέλειο «χωράφι» για να φυτέψει κανείς σπόρους διχόνοιας και άγνοιας κι έτσι σταδιακά και μεθοδικά να αναπτυχθούν κάθε είδους «φυτώρια» ιδεών, ρευμάτων και ποκίλων θεωριών. Τα fake news μοιάζει να είναι – και αυτά – καρποί αυτού του συστήματος και συνοδεύουν τον ρατσισμό, τον φανατισμό, την πλάνη, την κάθε λογής απάτη και τις θεωρίες συνωμοσίας.
Έτσι βλέπουμε συνεχώς – και ιδιαίτερα στα social media – να διασπείρονται με απίστευτη ταχύτητα πληροφορίες οι οποίες έχουν και τους αντίστοιχους «υποστηρικτές» ( υποστηρικτές πολιτικών κομμάτων και θρησκειών ή οποιωνδήποτε άλλων ομάδων).
Η επιδημία της πληροφορίας
Όταν ακούμε τις λέξεις «επιδημία» και «πανδημία», η σκέψη μας αυτομάτως πηγαίνει στον κορωνοϊό, όμως υπάρχει μια άλλη επιδημία ή πανδημία, η οποία άρχισε να διασπείρεται πολύ νωρίτερα, σχεδόν απ’ όταν διαδόθηκε η χρήση του διαδικτύου. «Infodemic» (information + epidemic) είναι το όνομά της και μεταφράζεται ως η επιδημία της πληροφορίας.
Πομπώδεις τίτλοι, εντυπωσιακές φωτογραφίες, πολλές φορές συνοδευόμενες από εντυπωσιακότερες λεζάντες, περιεκτικά κειμενάκια και βιντεάκια περνούν κατά εκατοντάδες καθημερινά μπροστά από τα μάτια μας μέσω της τηλεόρασης, της οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή ή του κινητού μας.
Λαμβάνουμε διαρκώς έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών, πληροφορίες οι οποίες συχνά είναι αντικρουόμενες και μας μπερδεύουν. Τα μηνύματα που δεχόμαστε, κατά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό μας είναι άχρηστα και δεν είναι αληθή.
Στον καιρό μας έχει επέλθει ένας επικίνδυνος κορεσμός. Σαν να τα έχουμε δει όλα, λυσσαλέα αναζητούμε αυτό που δεν έχουμε δει, αναζητούμε το ακραία εντυπωσιακό κι έτσι το διαδίκτυο βρίθει από εξόφθαλμους τίτλους και φωτογραφίες. Οι σωστές λέξεις στη σωστή σειρά, μια φωτογραφία αρκετά πειραγμένη (το photoshop, το μοντάζ και οι νέες τεχνολογίες γενικότερα, κάνουν θαύματα) ή μια φωτογραφία που προέρχεται από παρελθοντικό γεγονός αλλά ταιριάζει στην επικαιρότητα, γιατί μπορεί να κάνει το σημερινό γεγονός ακόμη πιο τρανταχτό και μια αλλαγή ημερομηνίας, κάνει τα κλικ να πέφτουν βροχή. Κατά συνέπεια αυξάνονται οι διαφημίσεις στις ιστοσελίδες, άρα αυξάνονται τα έσοδα για κάποιους, μα όχι μόνο από τις διαφημίσεις.
Fake news, εντεταλμένοι δημοσιογράφοι και πολιτικά συμφέροντα
Στη χώρα μας, και παγκοσμίως, έχουν συμβεί αρκετά σκάνδαλα κατά καιρούς, με τη συμμετοχή δημοσιογράφων που πληρώθηκαν για να παραπληροφορήσουν την κοινή γνώμη και να την οδηγήσουν στοχευμένα εκεί όπου τους παρήγγειλαν οι εντολείς τους. Έτσι, δεν είναι λίγες οι φορές που συζητήθηκαν οι όροι «εντεταλμένοι δημοσιογράφοι» και «πληρωμένη δημοσιογραφία».
Όμως τα fake news και τα ψέματα δεν είναι μόνο τέχνη των δημοσιογράφων αλλά και των πολιτικών, αφού μέσω του twitter ή του facebook μπορούν εύκολα να παραπλανήσουν δηλώνοντας οτιδήποτε μέσα σε λίγες γραμμές. Επιπλέον, όπως παρατηρείται συνεχώς τα τελευταία χρόνια, πίσω από την ψευδογραφία και τις πλαστές πληροφορίες γενικότερα, πολύ συχνά κρύβονται απλοί πολίτες, των οποίων το μοναδικό κέρδος είναι η ικανοποίηση του εγωισμού τους, είτε γιατί θέλουν να πείσουν και να παρασύρουν και άλλους σε μια άποψη που έχουν υιοθετήσει οι ίδιοι για κάποιο θέμα θεωρώντας την ορθή, είτε γιατί θέλουν να βλάψουν ανθρώπους και ομάδες με αντίθετες απόψεις ή και τα δύο ταυτοχρόνως. Ακόμη χειρότερα, η διασπορά ψευτοειδήσεων μπορεί απλώς να γίνεται από ορισμένους για να κερδίσουν μικροποσά ( π.χ. οι κοινοποιήσεις για άρρωστα παιδιά συνοδευόμενα από αριθμό λογαριασμού σε τράπεζα) ή για φάρσα. Μια φάρσα που πολλές φορές οδηγεί σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις, αφού δυστυχώς βρίσκονται πολλοί ευκολόπιστοι έχοντας άγνοια κινδύνου.
Ψάχνοντας την αλήθεια
Σε καιρούς που το copy paste, η ταχύτητα και η συντομία είναι χαρακτηριστικά της καθημερινότητας, ιδιαίτερα στους νέους ανθρώπους, είναι πολύ δύσκολο να εξακριβώσει κάποιος αν μια είδηση είναι πλαστή ή αληθινή. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετά εργαλεία στο internet και συμβουλές που μπορούν να βοηθήσουν όποιον θέλει να εξετάσει και να φιλτράρει κάθε τι που βλέπει και διαβάζει. Συνήθως ανυπόγραφα άρθρα, κακογραμμένα, που δείχνουν να είναι μεταφρασμένα κακώς και που τα συναντάμε σε πολλά sites έχουν μεγάλες πιθανότητες να είναι fake news.
Τα fake news είναι μάστιγα παγκοσμίως και γίνονται διάφορες προσπάθειες για την αντιμετώπιση του φαινομένου από επίσημα κράτη και οργανισμούς. Ωστόσο, ο καλύτερος τρόπος για να προστατευτεί κανείς είναι η συνεχής γνώση και ενημέρωση από έγκυρες και διαφορετικές πηγές, όχι μόνο μέσω του διαδικτύου αλλά και μέσω των βιβλίων. Είναι ευθύνη του καθενός να αναλογιστεί πόσο πολύ βαραίνει η συμπεριφορά μας και ο λόγος μας είτε εκφραζόμαστε στο κοινωνικά δίκτυα είτε στην καθημερινότητά μας εν γένει.
Η αλήθεια δεν είναι κάτι που προσφέρεται από ένα μαγικό χέρι που βγαίνει μέσα από την οθόνη μας. Η αλήθεια κατακτιέται με κόπο, μέσω της συνεχούς αναζήτησης και βελτίωσης του καθένα μας.
Αξίζει να αφιερώσετε λίγο χρόνο και να παρακολουθήσετε στο παρακάτω βίντεο το ρεπορτάζ της κυρίας Ναταλίας Αποστολοπούλου στο RISE TV: Fake News: Μια σύγχρονη μάστιγα από τα παλιά.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Ψευδείς ειδήσεις – Ανακτήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση:
https://el.wikipedia.org/wiki/Ψευδείς_ειδήσεις – ( τελευταία πρόσβαση 23-4-2020)
Fake news- Ανακτήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση: https://en.wikipedia.org/wiki/Fake_news – ( τελευταία πρόσβαση 23-4-2020)
Περί ψευδών ειδήσεων – Παύλος Αλεξιάδης – 2 Δεκεμβρίου 2018 – Ανακτήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.liberal.gr/apopsi/peri-pseudon-eidiseon/231296 – ( τελευταία πρόσβαση 23-4-2020)
«Infodemic», ο ιός της δημοσιογραφίας – Μανόλης Κομπολάκης – 15 Απριλίου 2020 – Ανακτήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.patris.gr/2020/04/14/infodemic-o-ios-tis-dimosiografias/ – ( τελευταία πρόσβαση 23-4-2020)
