Ποίηση και επανάσταση είναι έννοιες ταυτόσημες. Η επανάσταση του 1821 μέσα από την ποίηση βρήκε το δρόμο προς τις ψυχές όλων των Ελλήνων αλλά και των επαναστατημένων Ευρωπαίων. Οι στίχοι των ποιητών έγιναν το υλικό που έντυσε το αίσθημα του ξεσηκωμού και της αντίδρασης. Τα συμπυκνωμένα νοήματα της ποίησης εμψύχωσαν και απέδωσαν την ελληνική επανάσταση του 1821 με σεβασμό και αλήθεια. Τα δημοτικά τραγούδια, ο Ρήγας, ο Κάλβος, ο Σολωμός και ο Μπάιρον αλλά και οι μεταγενέστεροι ποιητές θα μας μιλήσουν για την ανθρώπινη στιγμή της ιστορίας. Όχι την πολιτική, ούτε την πολεμική. Η επανάσταση του ‘21 υπήρξε άλλωστε μια ακραία ποιητική πράξη.
Η Επανάσταση μέσα από την παραδοσιακή ποίηση
Οι απλοί άνθρωποι που πήραν στα χέρια τους την ιδέα της επανάστασης και τα όπλα δεν είχαν άλλον τρόπο να εκφράσουν την ψυχή ενός λαού, τους καημούς και την καταπίεσή του. Δεν είχαν κι άλλο τρόπο να διασώσουν τα ιστορικά γεγονότα τη στιγμή που αυτά διαδραματίζονταν. Η επανάσταση του 1821 θεμελιώθηκε στην ποίηση μέσα από το κλέφτικο τραγούδι, που αποτελεί και το αποκορύφωμα της παραδοσιακής ποίησης από τα βάθη των αιώνων. Είναι αυτό που εκφράζει το αδρό και πολεμικό πνεύμα των κλεφτών και των αρματολών. Στα λημέρια τους ακούστηκαν σε στίχους πρώτη φορά τα κατορθώματα των απλών αυτών βουνίσιων εμπειροπόλεμων αλλά και των μεγάλων Καπεταναίων: του Καραϊσκάκη, του Κολοκοτρώνη, του Μακρυγιάννη.
«Ο ήλιος εβασίλεψε – Έλληνα μου, βασίλεψε – και το φεγγάρι εχάθη,
Κι ο καθαρός αυγερινός που πάει κοντά στην πούλια…»ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ
Το κλέφτικο παραδοσιακό τραγούδι, με δεκαπεντασύλλαβο συνήθως στίχο, είναι κατ’ εξοχήν λυρικό τραγούδι. Είναι η βαθιά συγκίνηση και ο μεγάλη ανάγκη για ελευθερία που γεννούν τους στίχους του. Είναι το όραμα για την νέα πατρίδα και το ενωμένο έθνος που συνθέτουν τη δυναμική των στίχων και την ψυχική τους ένταση. Ήταν φυσικό λοιπόν διανοούμενοι της εποχής να γοητευτούν από τη δημοτική ποίηση.
Ο Κλοντ Φοριέλ συγκέντρωσε και μετέφρασε σπουδαίο αριθμό δημοτικών τραγουδιών, κάνοντάς τα γνωστά στη Δύση. Ο Γκαίτε, σ΄ένα γράμμα στον γιο του το 1815, αναφέρεται στα νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια ως την πιο έξοχη πλευρά της λυρικής – δραματικής – επικής ποίησης. Την εσωτερική συνέχεια των δημοτικών τραγουδιών θα την συναντήσουμε στον Ύμνο εις την Ελευθερίαν του Σολωμού.
«Γιατ’ είναι μαύρα τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα;
Μην άνεμος τα πολεμά; Μήνα βροχή τα δέρνει;
Ούδ΄ άνεμος τα πολεμά κι ουδέ βροχή τα δέρνει.
Μόν’ εδιαβαίνει ο Χάροντας με τους αποθαμένους».
Οι ποιητές της επανάστασης
Παράλληλα με την δημοτική λαϊκή ποίηση, ανθίζει τις δεκαετίες πριν και μετά την επανάσταση του 1821 και η λόγια ποίηση των φωτισμένων Ελλήνων. Σαν κοινή συνισταμένη του ελληνισμού τα χρόνια αυτά, προβάλλει η φλογερή προσωπικότητα του Ρήγα. Θα γράψει τον Ύμνο Πατριωτικό στον οποίο καλεί τον Μέγα Αλέξανδρο να δει τους γενναίους απογόνους του να πολεμούν όπως εκείνος. Θα ακολουθήσει ο Θούριος, στη ουσία μια έμμετρη επαναστατική προκήρυξη που φλέγεται από ενθουσιασμό για την εθνική ελευθερία.
Οι πηγές αναφέρουν πως ο Ρήγας καλούσε στο δωμάτιό του στη Βιέννη φίλους και τους έπαιζε στη φλογέρα τον σκοπό για να μάθουν να το τραγουδούν. Αναζητούσε επίσης στα καφενεία της πόλης τους Έλληνες και τους μοίραζε κρυφά το κείμενο του Θούριου. Εκείνοι, έμποροι οι περισσότεροι, το διέδιδαν με την επιστροφή τους στις ελληνικές πόλεις.
«Ως πότε παλικάρια να ζούμεν στα στενά
μονάχοι σαν λιοντάρια στες ράχες, στα βουνά…
Καλλιό ΄ναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή
Παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή!» (Θούριος)
Το ξέσπασμα του 1821 συγκλονίζει τον Διονύσιο Σολωμό. Τον Μάιο του 1823, μόλις μέσα σε έναν μήνα, θα γράψει τις 158 στροφές του Ύμνου εις την Ελευθερία. Είναι ένα ποίημα πηγαίο και ορμητικό, ένα «ξεχείλισμα ψυχής» όπως ο ίδιος ο ποιητής θα σημειώσει. Η ελευθερία, μορφή ποιητική και αλληγορική, ταυτίζεται με την Ελλάδα. Η απήχηση του Ύμνου ήταν μεγάλη. Το ποίημα μεταφράστηκε στις περισσότερες γλώσσες και δυνάμωσε το κίνημα του φιλελληνισμού.
Το θαυμασμό του και την συγκίνησή του προς του ήρωες συμπατριώτες του θα εκφράσει και στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, τη δραματική ιστορική στιγμή της πολιορκίας του Μεσολογγίου. Οι κανονιές από το πολιορκημένο φρούριο ακούγονται ως τη Ζάκυνθο και ο ποιητής ζει την αγωνία και την προσμονή. Θα επιλέξει να γράψει όμως το ποίημα αρκετά αργότερά και όχι τη στιγμή του δράματος. Την ίδια περίοδο γράφει και τον Κρητικό, έμπνευση κι αυτό από τον ελληνικό αγώνα
«Μάγεμα η φύσης κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη,
Η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι,
με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει,
όποιος πεθαίνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει». ( Ελεύθεροι Πολιορκημένοι)
Ο Κάλβος και οι Επτανήσιοι ποιητές
Την ίδια περίοδο, ο Ανδρέας Κάλβος θα εμπνευστεί από τον αγώνα των συμπατριωτών του για ελευθερία. Θα επιστρέψει μάλιστα στην επαναστατημένη Ελλάδα από το εξωτερικό όπου ζει. Θα γράψει είκοσι ωδές, τα μοναδικά του ποιήματα στην ελληνική γλώσσα, εμπνευσμένες από τον ελληνικό ξεσηκωμό. Θέλει έτσι να ψάλει την ελληνική επανάσταση και την επιστροφή της ελευθερίας στον τόπο που γεννήθηκε.
«Ας μη βρέξει ποτέ
το σύννεφον, και ο άνεμος
σκληρός ας μη σκορπίσει
το χώμα το μακάριον
που σας σκεπάζει.»
(Ωδή τετάρτη [IV] Εις τον Ιερόν Λόχον)
Ο απελευθερωτικός αγώνας του έθνους και η δίψα για παλιγγενεσία σε συνδυασμό με τον Νεοελληνικό διαφωτισμό, ενέπνευσε πολλούς ακόμη ποιητές του γένους. Ο Ραγκαβής, ο Σούτσος, ο Πολυλάς, ο Τερτσέτης, ο Ζαλοκώστας, ο Τυπάλδος, ο Βαλαωρίτης και άλλοι αποτύπωσαν τον θαυμασμό αλλά και την ελπίδα για την αναγέννηση ενός λαού που θέλησε να κάνει το θαύμα. Η επανάσταση μέσα από την ποίηση θα αποκτήσει και την ανθρώπινη υπόστασή της , πέρα από την πολιτική.
Οι φιλέλληνες ποιητές
Στο κλίμα της Γαλλικής επανάστασης και των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων της Ευρώπης πληθαίνουν συνεχώς και οι φωνές των φιλελλήνων λογοτεχνών. Η επανάσταση του 1821 έφτασε στους ποιητές του εξωτερικού αρχικά μέσω των δημοτικών τραγουδιών. Η δημοτική ποίηση συγκεντρώνει τον θαυμασμό ευρωπαίων λογίων της εποχής που μεταφράζουν και εκδίδουν συλλογές. Ο Φοριέλ κι ο Ρενάν θα συγκεντρώσουν και θα κυκλοφορήσουν στην Ευρώπη πλήθος ιστορικών και κλέφτικών τραγουδιών. Οι Ευρωπαίοι ποιητές θα συγκινηθούν και θα υμνήσουν τον ελληνικό αγώνα.
Οι Γάλλοι ποιητές του ρομαντισμού όπως ο Σταντάλ, ο Βερανζέρος, ο Σατωβριάνδος, ο Ουγκώ, ο Πισά και άλλοι θα γράψουν για την μικρή επαναστατημένη χώρα. Η επανάσταση του 1821 μέσω της ποίησης θα φτάσει και στη Γερμανία. Εκεί ο Μίλλερ θα μεταφράσει την συλλογή δημοτικών ποιημάτων του Φοριέλ και θα γράψει 52 ποιήματα για τον ελληνικό ξεσηκωμό. Ο μεγάλος Γερμανός ποιητής Γκαίτε θα εμπνευστεί επίσης από τον αγώνα των Ελλήνων.
«Χωρίς τη λευτεριά, τι θα ήσουν συ, Ελλάδα;
Χωρίς εσένα, Ελλάδα, τι θα ήταν ο κόσμος; (…)
Ελάτε, σεις λαοί όλων των χωρών,
Ελάτε και βοηθήστε να την κάνετε λεύτερη,
Αυτή που σας έχει κάνει όλους λεύτερους! (…)»
Η επανάσταση στην Ευρωπαϊκή ποίηση
Ακόμη και στην εχθρική Μεγάλη Βρετανία τα φιλελληνικά αισθήματα ήταν έντονα. Ο Σέλλεϊ έγραψε λυρικά δράματα για την Ελλάδα και Λόρδος Βύρων, που έπεσε πολεμώντας στο Μεσολόγγι, συνέθεσε με θέρμη για τον λαό που πέθαινε για την ελευθερία του.
«(…) Μες στον άδοξο δρόμο, που μια τύχη με σέρνει,/ με φυλή που σηκώνει της σκλαβιάς αλυσίδα,/ κάποιο βάλσαμο κούφιο στο τραγούδι μου φέρνει/ η ντροπή που με πιάνει για μια τέτοια πατρίδα!/ Και τι να ‘χει εδώ άλλο ποιητής παρά μόνο/ για τους Έλληνες πίκρα, για τη χώρα τους πόνοι. (…)»
Οι Ρώσσοι ποιητές θα γράψουν κι εκείνοι με φλογισμένες καρδιές για τον ελληνικό αγώνα. Οι ρομαντικοί της ρωσικής ποίησης όπως ο Γκλίνκα, ο Ριλέγιεφ, ο Ραγιέφσκι κ.α., υποστηρικτές της επανάστασης και της ελευθερίας των εθνών, θα υποστηρίξουν τον αγώνα του ελληνικού λαού. Αλλά και ο μεγάλος Ρώσσος ποιητής Αλέξανδρος Πούσκιν, ένθερμος θαυμαστής της ελληνικής επανάστασης, θα γράψει ποιήματα για το σκλαβωμένο έθνος.
«Εμπρός, στυλώσου Ελλάδα επαναστάτισσα
βάστα γερά στο χέρι τ’ άρματά σου,
μάταια δεν ξεσηκώθηκε ο Όλυμπος,
η Πίνδος, οι Θερμοπύλες – δόξασμά σου. (…)»
Η ελληνική επανάσταση του 1821 μέσα από την ποίηση ενέπνευσε και την ζωγραφική τέχνη. Επίσης, όπως είναι φυσικό η ελληνική επανάσταση συνέχισε να αποτελεί έμπνευση για του ποιητές κατοπινών εποχών. Όλοι οι μεγάλοι Έλληνες ποιητές θέλησαν να υμνήσουν τον ξεσηκωμό του γένους. Ο Κ. Παλαμάς, Ο Βάρναλης, ο Μαλακάσης, ο Πολέμης, Ο Δροσίνης, ο Βρεττάκος, ο Σικελιανός, ο Εμπειρίκος, ο Ελύτης, ο Ρίτσος, ο Καρυωτάκης, ο Σεφέρης και πλήθος άλλων μεγάλων ποιητών έγραψαν για την επανάσταση. Έγιναν οι φωνές γι’ αυτή την «…θεϊκιά κι όλη αίματα Πατρίδα» όπως την ορίζει ο στίχος του Σολωμού.
Παρακάτω ακολουθεί βίντεο με τον μελοποιημένο Θούριο ερμηνευμένο από τον Ν. Ξυλούρη.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο:
- ΓΚΡΗΣ, Ηλίας, «Το 1821 στην ελληνική ποίηση», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ 2011
- Πολίτης, Λ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τράπεζας, Αθήνα 1993
