Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και το νομοθετικό του έργο

Ο Ιουστινιανός υπήρξε σημαντική προσωπικότητα του παρελθόντος, καθώς διετέλεσε αυτοκράτορας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το διάστημα 527-565 μ.Χ.. Έμεινε γνωστός στην ιστορία για το νομοθετικό του έργο, τον Ιουστινιάνειο Κώδικα, ο οποίος αποτέλεσε και τη βάση του δικαίου της νεότερης Ευρώπης.

Η ζωή του Ιουστινιανού

Ο Ιουστινιανός (γενν. Πέτρος Σαββάτιος/Petrus Sabbatius) γεννήθηκε το 483 μ.Χ. στο Ταυρήσιο της σημερινής Βόρειας Μακεδονίας. Καταγόταν από μια φτωχή οικογένεια, από την περιοχή της Ιλλυρίας, και μητρική του γλώσσα ήταν η λατινική. Για την οικογένειά του δε γνωρίζουμε πολλά. Μητέρα του ήταν η Βιγιλαντία (Vigilantia), αδερφός της οποίας ήταν ο αυτοκράτορας Ιουστίνος Α’. Από εκείνον πήρε και ο Ιουστινιανός αυτό το όνομα.

Όταν ο Ιουστινιανός ήταν νέος σε ηλικία, μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου βρισκόταν ο θείος του. Εκεί έλαβε υψηλή μόρφωση και, παράλληλα, υιοθετήθηκε νόμιμα από τον Ιουστίνο. Το 525 έλαβε τον τίτλο του Kαίσαρα και δύο χρόνια αργότερα έγινε συναυτοκράτορας, μοιραζόμενος την εξουσία με τον θείο του. Μετά τον θάνατο του Ιουστίνου την 1η Αυγούστου του ίδιου έτους, αποκλειστικός κάτοχος του θρόνου ήταν ο Ιουστινιανός. Η σύζυγός του, Θεοδώρα, την οποία παντρεύτηκε το 525, έγινε αυτοκράτειρα.

Ο Ιουστινιανός και το νομοθετικό του έργο

Ο Ιουστινιανός φιλοδοξούσε να αναβιώσει το μεγαλείο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, επιθυμούσε να εξαλείψει τη διαφθορά και να δημιουργήσει ένα κράτος δικαίου. Γι’ αυτόν τον λόγο, προχώρησε στην παραγωγή μιας σημαντικής συλλογής νόμων, του Ιουστινιάνειου Κώδικα (Codex Justinianus), στον οποίο τον 16ο αιώνα δόθηκε το όνομα Corpus Juris Civilis, που χρησιμοποιείται ως σήμερα.

Με το έργο αυτό, καθίσταται στον λαό σαφές πως η απονομή δικαιοσύνης δεν απορρέει πια από το έθιμο, αλλά από την κεντρική εξουσία, και περιορίζεται, συνεπώς, η αυθαιρεσία των ισχυρών ατόμων.

Μέχρι τη στιγμή που ο Ιουστινιανός έγινε αυτοκράτορας, υπήρχαν τρεις κώδικες αυτοκρατορικών νόμων. Από αυτούς, ο Γρηγοριανός (Codex Gregorianus) και ο Ερμογενειανός (Codex Hermogenianus) αποτελούσαν ιδιωτικές συλλογές, ενώ ο Θεοδοσιανός (Codex Theodosianus) αποτελούσε την επίσημη νομοθεσία του αυτοκράτορα Θεοδόσιου Β’.

Το Corpus Juris Civilis δεν ήταν εξ ολοκλήρου νέα νομοθεσία, αλλά αφορούσε τη συλλογή υπαρχουσών νομοθεσιών, τους νόμους του Ιουστινιανού και τις γνωμοδοτήσεις επιφανών νομομαθών. Περιελάμβανε τον Συνταγματικό Κώδικα (Codex Constitutionum), τον Πανδέκτη (Digesta), τις Εισηγήσεις (Institutiones) και τις Νεαρές Διατάξεις (Novellae Constitutiones).

Ιουστινιάνειος Κώδικας

Το 528, ο Ιουστινιανός ανέθεσε σε μια δεκαμελή επιτροπή νομομαθών την κωδικοποίηση όλων των αυτοκρατορικών νόμων που είχαν εκδοθεί έως τότε. Διέταξε τα μέλη της επιτροπής να ανατρέξουν στα αυτοκρατορικά διατάγματα, να αφαιρέσουν από εκείνα τις επαναλήψεις και τα περιττά, αντιφατικά και απαρχαιωμένα σημεία και να τα προσαρμόσουν στις συνθήκες της εποχής. Τους ζήτησε, ακόμα, να κάνουν στα διατάγματα θεματική κατάταξη και να τα καταχωρήσουν με χρονολογική σειρά.

Αυτό το έργο, που ονομάστηκε Συνταγματικός Κώδικας και αποτελούταν από δέκα βιβλία, ήταν το πρώτο που εκδόθηκε. Αφότου τέθηκε σε ισχύ, το 529, καταργήθηκαν όλοι οι προηγούμενοι αυτοκρατορικοί νόμοι.

Το 534 κυκλοφόρησε από μια νέα επιτροπή, με πρόεδρο τον νομικό Τριβωνιανό, μία αναθεωρημένη έκδοση του Κώδικα, που περιλάμβανε και τους νόμους του Ιουστινιανού έως την ημερομηνία έκδοσής της. Μετά τη νέα αυτή έκδοση του Κώδικα, που ονομάστηκε Codex Repetitae Praelectionis, έπαψε η ισχύς της πρώτης έκδοσης. Ο Codex Repetitae Praelectionis αποτελούταν από δώδεκα βιβλία, το καθένα εκ των οποίων χωριζόταν σε τίτλους. Κάθε τίτλος περιείχε νομικές διατάξεις, ταξινομημένες θεματικά και χρονολογικά. Ο Κώδικας διδασκόταν στο πέμπτο έτος της -πενταετούς φοίτησης- Νομικής σχολής.

Πανδέκτης

Μετά τον Κώδικα, ο Ιουστινιανός ανέθεσε σε δεκαεξαμελή επιτροπή νομοθετών με πρόεδρο τον Τριβωνιανό ένα νέο έργο, το οποίο ξεκίνησε το 530 και εκδόθηκε το 533. Αυτό το έργο ονομάστηκε Πανδέκτες ή Πανδέκτης και αφορούσε μια συλλογή από γνωμοδοτήσεις παλαιότερων αναγνωρισμένων Ρωμαίων νομομαθών. Μετά την έκδοσή του έργου, αν κάποια δικαστική απόφαση δε συμπεριλαμβανόταν στον Πανδέκτη, δεν ήταν δεσμευτική και ήταν άκυρη.

Ο Ιουστινιανός υπέδειξε στα μέλη της επιτροπής να μην κάνουν διακρίσεις μεταξύ των νομομαθών και να κάνουν παρεμβλήματα (δηλ. επεμβάσεις) στα κείμενά τους, αφαιρώντας τις επαναλήψεις, τις αντιφάσεις και οτιδήποτε περιττό. Πολλές φορές, αναδιατύπωναν και σημεία που δεν ήταν αρκετά σαφή, ώστε να μην υπάρχουν συγχύσεις. Μετά την έκδοση του Πανδέκτη, απαγορεύτηκε η χρήση των πρωτότυπων κειμένων των Ρωμαίων νομομαθών.

Ο Πανδέκτης αποτελούταν από πενήντα βιβλία, καθένα εκ των οποίων χωριζόταν σε τίτλους και κάθε τίτλος σε κεφάλαια (digesta). Στο κάθε απόσπασμα υπήρχε παραπομπή στον συγγραφέα, στο βιβλίο του, αλλά και στο ακριβές χωρίο. Ο Πανδέκτης διδασκόταν στο δεύτερο, το τρίτο και το τέταρτο έτος της Νομικής Σχολής.

Εισηγήσεις

Το 533, εκτός από τον Πανδέκτη, εκδόθηκαν και οι Εισηγήσεις, ένα διδακτικό βοήθημα για τους πρωτοετείς φοιτητές της Νομικής, το οποίο αποτελούταν από τέσσερα βιβλία. Το έργο ανατέθηκε σε τριμελή επιτροπή, που αποτελούταν από δύο καθηγητές Νομικής και τον Τριβωνιανό ως πρόεδρο.

Οι Εισηγήσεις βασίστηκαν σε παλαιότερα κείμενα, όπως εκείνα του νομοθέτη Γάιου, και περιείχαν το ισχύον δίκαιο διατυπωμένο με απλό, αλλά ακριβή, τρόπο, προκειμένου οι φοιτητές να μπορέσουν να κατανοήσουν εύκολα τις βασικές αρχές του δικαίου. Οι Εισηγήσεις κυρώθηκαν, επίσης, ως νόμος της πολιτείας.

Νεαρές 

Το τελευταίο έργο της συλλογής ήταν οι Νεαρές, που εκδόθηκαν μεταξύ 534 και 565. Την επίβλεψη του έργου είχε και πάλι ο Τριβωνιανός. Οι Νεαρές αποτελούσαν μια συλλογή των νέων νόμων του αυτοκράτορα, που εκδόθηκαν μετά την κωδικοποίηση, και αναθεωρούνταν τακτικά έως τον θάνατό του. Σε αντίθεση με τα τρία προηγούμενα βιβλία του Corpus Juris Civilis, που είχαν εκδοθεί στη λατινική γλώσσα, οι Νεαρές ήταν ως επί το πλείστον γραμμένες στην ελληνική, ώστε να γίνονται κατανοητές από τους κατοίκους του ανατολικού τμήματος της αυτοκρατορίας, που δε μιλούσαν λατινικά.

Δεν έχει διασωθεί κάποια επίσημη συλλογή Νεαρών. Η πιο γνωστή ιδιωτική συλλογή είναι εκείνη των 168 Νεαρών, που περιλαμβάνει τους νόμους που είχε εκδόσει ο Ιουστινιανός στη διάρκεια βασιλείας του. Οι νόμοι αυτοί αφορούσαν τη διοίκηση, το ιδιωτικό δίκαιο και την Εκκλησία.

Ο Ιουστινιανός και η κληρονομιά του

Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός πέθανε στις 14 Νοεμβρίου 565 στην Κωνσταντινούπολη. Υπήρξε από τους σημαντικότερους βυζαντινούς αυτοκράτορες και το σημαντικότερό του επίτευγμα αποτέλεσε αδιαμφισβήτητα ο Ιουστινιάνειος Κώδικας. Αυτό, γιατί με την έκδοσή του υπήρχε πλέον συγκεκριμένη και ξεκάθαρη νομοθεσία, που περιόριζε την ασυδοσία των ατόμων με εξουσία, και στη συνέχεια αποτέλεσε τη βάση του σύγχρονου αστικού δικαίου πολλών ευρωπαϊκών χωρών.

Ακολουθεί σύντομο βίντεο για τη ζωή του Ιουστινιανού:

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:

– Hussey, J. M.. Justinian I. Ανακτήθηκε από www.britannica.com (Tελευταία πρόσβαση: 12/11/2022)

– Code of Justinian. Ανακτήθηκε από www.britannica.com (Tελευταία πρόσβαση: 12/11/2022)

– Ιουστινιάνειος Κώδικας (527-565). (2019). Ανακτήθηκε από chilonas.com (Tελευταία πρόσβαση: 12/11/2022)

– Wyeth, W. (2012). Justinian I. Ανακτήθηκε απόwww.worldhistory.org (Tελευταία πρόσβαση: 12/11/2022)

– Τρωιάνος, Σ. ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ. Ανακτήθηκε από users.uoi.gr(Tελευταία πρόσβαση: 12/11/2022)

– Dingledy, F. W.. (2016). The Corpus Juris Civilis: A Guide to Its History and Use. Ανακτήθηκε από scholarship.law.wm.edu(Tελευταία πρόσβαση: 12/11/2022)