Αφιερώματα | Άννα Φρανκ: το κορίτσι που έδωσε πρόσωπο στο Ολοκαύτωμα

Η Άννα Φρανκ υπήρξε ένα από τα πιο πολυσυζητημένα θύματα του Ολοκαυτώματος, και ταυτόχρονα η «συγγραφέας» ενός βιβλίου που έχει μεταφραστεί σε πάνω από εξήντα γλώσσες! Το «Ημερολόγιό» της έχει εμπνεύσει δεκάδες ταινίες και θεατρικές παραστάσεις και αποτελεί μέρος της διδακτέας ύλης σε πολλά σχολεία του κόσμου. Παρόλο που το νήμα της ζωής της σε αυτόν τον πλανήτη κόπηκε τραγικά και αφάνταστα πρόωρα – αφού δεν πρόλαβε να κλείσει ούτε τα δεκαέξι της χρόνια – το ημερολόγιό της συνεχίζει να διαβάζεται δεκαετίες μετά το θάνατό της και να συγκλονίζει με την ωριμότητα, τη βαθιά αξιοπρέπεια, την αισιοδοξία, αλλά και το λογοτεχνικό ταλέντο της συγγραφέως του. Ας θυμηθούμε ξανά την ιστορία της!

Είναι πολύ περίεργη αίσθηση για κάποιον σαν εμένα να γράφει ημερολόγιο. Όχι μόνο δεν έγραψα ποτέ τίποτα, αλλά μου φαίνεται και ότι αργότερα ούτε εγώ αλλά ούτε και κανένας άλλος δε θα ενδιαφέρεται για τις εκμυστηρεύσεις μιας δεκατριάχρονης μαθήτριας.

Η παιδική ηλικία της Άννας Φρανκ

Η Αννελίζ (Άννα) Μαρί Φρανκ γεννήθηκε στις 12 Ιουνίου του 1929 στη Φρανκφούρτη. Οι γονείς της, Όττο και Εντίτ Φρανκ, ήταν Εβραίοι γερμανικής καταγωγής, αρκετά ευκατάστατοι και όχι φανατικά προσκολλημένοι στον Ιουδαϊσμό. Η Άννα είχε ήδη μια μεγαλύτερη αδερφή, τη Μάργκο, που είχε γεννηθεί το 1926. Το 1933, μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, ο Όττο Φρανκ διαισθάνθηκε τον κίνδυνο και δέχτηκε μια θέση που του προσφέρθηκε στο Άμστερνταμ, σε μια εταιρεία που πουλούσε μαρμελάδα. Την επόμενη χρονιά, είχαν ήδη εγκατασταθεί οικογενειακώς στην ολλανδική πρωτεύουσα, όντας έτσι μονάχα ένα μικρό μέρος του κύματος των 300.000 Εβραίων που εγκατέλειψαν τη Γερμανία πριν το 1939.

Η Άννα Φρανκ γράφτηκε σε ένα μοντεσοριανό σχολείο. Εκεί έδειξε από νωρίς την προτίμησή της στο διάβασμα και στο γράψιμο, σε αντίθεση με την αδερφή της που ήταν πιο «μαθηματικό μυαλό». Ο πατέρας της ήταν επίσης φανατικός αναγνώστης και την ενθάρρυνε στο διάβασμά της. Η φίλη της, Χανελί Γκόσλαρ, μάλιστα, δήλωσε αργότερα πως θυμόταν από πολύ μικρή ηλικία την Άννα να γράφει, αν και δεν άφηνε κανέναν να διαβάσει αυτά που έγραφε.

Η Γερμανική Εισβολή στην Ολλανδία

Το Μάιο του 1940, οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Ολλανδία και η καινούρια κατοχική κυβέρνηση άρχισε να εφαρμόζει τα μέτρα δίωξης κατά των Εβραίων που ίσχυαν ήδη στη Γερμανία. «Οι Εβραίοι πρέπει να φορούν το κίτρινο άστρο, (…) στους Εβραίους απαγορεύεται να κυκλοφορούν με λεωφορείο ή ακόμα και με ιδιωτικό αυτοκίνητο, (…) στους Εβραίους απαγορεύεται να κυκλοφορούν στο δρόμο από τις οχτώ το βράδυ ως τις έξι το πρωί, να μπαίνουν σε σπίτια χριστιανών…». Αυτές είναι μόνο λίγες από τις δεκάδες απαγορεύσεις που τέθηκαν και που η Άννα Φρανκ περιγράφει στις πρώτες σελίδες του ημερολογίου της. Ο πατέρας της προσπάθησε να κανονίσει τη μετανάστευσή τους στις ΗΠΑ, αλλά η αμερικανική κυβέρνηση ήταν καχύποπτη σχετικά με την πιθανότητα άνθρωποι που είχαν ακόμα συγγενείς στη Γερμανία να γίνουν κατάσκοποι των ναζί.

Έτσι παρέμειναν στην Ολλανδία, με τις αδερφές Φρανκ να μετατίθενται σε αποκλειστικά εβραϊκό σχολείο, συνεχίζοντας όμως να είναι καλές μαθήτριες και να έχουν αρκετούς φίλους. Ο πατέρας τους, προκειμένου να σώσει την εταιρεία που είχε ιδρύσει στο μεταξύ, παραιτήθηκε από διευθυντής και έδωσε σε συνάδερφό του τις μετοχές του για να αποφύγει την κατάσχεση. Έτσι, τα έσοδα της οικογένειας μειώθηκαν σημαντικά.

Οι μοναδικές εικόνες σε φιλμ με την Άννα Φρανκ. Κοιτάζει από το παράθυρο τη μέρα του γάμου της γειτόνισσάς της, το 1941.

Στα δέκατα τρίτα γενέθλιά της, το 1942, η Άννα Φρανκ έλαβε ανάμεσα στα δώρα της κι ένα λευκό και κόκκινο καρό λεύκωμα, που αποφάσισε να χρησιμοποιήσει ως ημερολόγιο. Οι πρώτες της «επιστολές» αφορούσαν πράγματα που θα απασχολούσαν κάθε κορίτσι της ηλικίας της σε οποιαδήποτε εποχή: γράφει για τους συμμαθητές της, ποιους συμπαθεί και ποιους όχι, για τα αγόρια, για το σχολείο της. Ακόμα κι αυτό η Άννα Φρανκ το κάνει με ξεχωριστό χιούμορ και συχνά καυστικό τόνο. Η κατάσταση άλλαξε δραματικά, όταν στις 5 Ιουλίου η Μάργκο έλαβε μια ειδοποίηση: την καλούσαν να παρουσιαστεί στο «Γραφείο Εβραϊκής Μετανάστευσης» για να μεταφερθεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Έτσι η οικογένεια αναγκάστηκε να επισπεύσει το σχέδιο που είχε και να καταφύγει μαζί με λίγα από τα υπάρχοντά της στις σοφίτες πάνω από τα γραφεία της Opekta, της εταιρείας που δούλευε ο Όττο Φρανκ. Εκεί θα παρέμεναν κρυμμένοι για πάνω από δύο χρόνια.

Το κρησφύγετο και η συγγραφή του ημερολογίου

Είναι αδύνατον να περιγράψω πόσο με πνίγει η σκέψη ότι δεν μπορώ να βγω ποτέ έξω…

Το κρησφύγετο εξωτερικά

Στις 6 Ιουλίου, οι Φρανκ άφησαν επίτηδες το σπίτι τους μέσα στην ακαταστασία για να δώσουν την εντύπωση βιαστικής αναχώρησης και κρύφτηκαν στις σοφίτες. Το μυστικό τους το γνώριζαν μόνο λίγοι έμπιστοι υπάλληλοι του Όττο Φρανκ, που είχαν συμφωνήσει να βοηθήσουν. Η πόρτα του «καταφυγίου» καμουφλαριζόταν από μια βιβλιοθήκη. Ο Βίκτορ Κούχλερ, ο Γιόχαν Κλάιμαν, η Μίεπ Γκις με τον άντρα της και η Μπεπ Βόσκουλ θα αποτελούσαν για δυο χρόνια τους μοναδικούς συνδετικούς κρίκους με τον έξω κόσμο. Παρείχαν στους «ενοίκους» της σοφίτας μόνο τα απαραίτητα – καθώς τα διαθέσιμα τρόφιμα λιγόστευαν όλο και περισσότερο – και τους κρατούσαν ενήμερους για την εξέλιξη του πολέμου, φροντίζοντας να τους ανεβάζουν το ηθικό. Διακινδύνευαν, έτσι, και τη δική τους ζωή, αφού η παροχή ασύλου σε Εβραίο τιμωρούταν με θάνατο.

Λίγες μέρες μετά την εγκατάστασή τους στη σοφίτα, κατέφυγε εκεί και η τριμελής οικογένεια βαν Πελς – που είχε έναν δεκαεξάχρονο γιο, τον Πέτερ – και ο Φριτζ Πφέφερ, οδοντίατρος και φίλος της οικογένειας. Η Άννα Φρανκ δεν έκρυβε στο ημερολόγιό της ότι δε συμπαθούσε ιδιαίτερα τους νεοφερμένους, θεωρώντας την κυρία βαν Πελς ανόητη και τους δύο άντρες εγωιστές ως προς την ποσότητα του φαγητού που κατανάλωναν. Αρχικά, είχε απορρίψει και τον Πέτερ, θεωρώντας τον υπερβολικά ντροπαλό και αμήχανο, όμως αργότερα ήρθαν κοντά και αναπτύχθηκαν ερωτικά αισθήματα μεταξύ τους. Η Άννα έγραφε εκστασιασμένα για αυτόν, αλλά μετά από καιρό άρχισε και η ίδια να αναρωτιέται αν θα ένιωθε το ίδιο σε περίπτωση που δεν ήταν κλεισμένοι και οι δυο τους εκεί μέσα.

Μην έχοντας πολλούς τρόπους για να περνά την ώρα της και μην μπορώντας καν να κυκλοφορήσει σε άλλους χώρους του κτιρίου, η Άννα Φρανκ βρήκε ένα δεύτερο καταφύγιο στο ημερολόγιό της. Το γράψιμό της πιστοποιεί την πορεία της προς την ωριμότητα, με τα κείμενά της να αλλάζουν ύφος όσο περνά ο χρόνος. Ένα συχνό θέμα ήταν οι σχέσεις της με την οικογένειά της: λάτρευε και θαύμαζε τον πατέρα της, αλλά περιφρονούσε τη μητέρα της και περιστασιακά ζήλευε την αδερφή της, συναισθήματα τα οποία άλλαξαν κατά πολύ όσο μεγάλωνε. Ξανακοιτάζοντας τις παλιές της επιστολές, ένιωσε ντροπή για τα σκληρά σχόλια που είχε κάνει για τη μητέρα της και αναγνώρισε το μερίδιο ευθύνης που είχε και η ίδια για την ταραγμένη σχέση τους.

Η Άννα Φρανκ καταγράφει στο ημερολόγιό της τις διαχρονικές ανησυχίες μιας οποιασδήποτε έφηβης σχετικά με το μέλλον, τις σχέσεις με τους γονείς της, τον έρωτα, ενώ σχολιάζει συχνά και τα βιβλία που διαβάζει ή τις συζητήσεις που ακούει, αλλά αυτό δε σημαίνει πως έχει ξεχάσει τι συμβαίνει στον έξω κόσμο. Ειδικά στο δεύτερο μισό του βιβλίου, οι πολιτικές αναφορές πληθαίνουν, όπως και οι αναφορές για τα γεγονότα του πολέμου, με τις αντιδράσεις των ενοίκων του καταφυγίου. Συχνά αναρωτιέται γεμάτη τύψεις για την τύχη των φίλων και των συμμαθητών της παρακαλώντας να είναι καλά και παρόλο που περνάει και η ίδια από φάσεις απόγνωσης, δεν εγκαταλείπει ποτέ την ελπίδα της. Καθώς πίστευε περισσότερο στο γράψιμό της μεγαλώνοντας, η Άννα Φρανκ έφτασε να αναλύει ως και θέματα φιλοσοφικής φύσεως.

Φιλομαθής καθώς ήταν, είχε συνεχίσει τα μαθήματά της στο καταφύγιο, όπως και η αδερφή της, με την ελπίδα να ξαναρχίσει το σχολείο όσο πιο γρήγορα γινόταν. Στις 5 Απριλίου του 1944, έγραψε το όνειρό της για το μέλλον:

«…πρέπει να μελετήσω για να μη γίνω ηλίθια, για να προοδεύσω, για να γίνω δημοσιογράφος, γιατί αυτό είναι που θέλω! (…) Κι αν δεν έχω ταλέντο για να γράψω σε εφημερίδες ή για να γράψω βιβλία, τότε θα μπορώ τουλάχιστον να γράφω για τον εαυτό μου. Αλλά θέλω να προχωρήσω κι άλλο, δεν μπορώ να με φανταστώ να ζω μια ζωή σαν της μαμάς ή της κυρίας βαν Ντάαν κι όλων των γυναικών που κάνουν τη δουλειά τους κι έπειτα τις ξεχνάνε όλοι (…). Ναι, δε θέλω σαν τους περισσότερους ανθρώπους να έχω ζήσει για το τίποτα!»

Η Σύλληψη της οικογένειας Φρανκ

Το πρωινό της 4ης Αυγούστου του 1944, μια ομάδα των SS εισέβαλε στη σοφίτα και συνέλαβε τους οχτώ παράνομους, οδηγώντας τους σε φυλακές του Άμστερνταμ. Ο Κούχλερ και ο Κλάιμαν συνελήφθησαν επίσης, αλλά κατάφεραν και οι δύο να επιζήσουν των φυλακών και του στρατοπέδου που μεταφέρθηκαν αργότερα. Η Γκις και η Βόσκουλ ανακρίθηκαν, αλλά αφέθηκαν ελεύθερες. Ήταν αυτές που βρήκαν τα χαρτιά και το ημερολόγιο της Άννας πεταμένα στο πάτωμα. Η Γκις τα φύλαξε, σκοπεύοντας να τα επιστρέψει στο κορίτσι μετά το τέλος του πολέμου.

Αν και η επικρατούσα θεωρία είναι ότι η σύλληψη των οικογενειών έγινε μετά από καταγγελία, οι ύποπτοι ήταν αρκετοί και πιθανότατα να είχαν συνεργαστεί μεταξύ τους. Παρόλο που όλοι τους ανακρίθηκαν μετά τον πόλεμο, δεν προέκυψαν αρκετά στοιχεία ώστε να προσαχθεί κάποιος σε δίκη. Σύμφωνα με έρευνα του 2016 από το Ίδρυμα της Άννας Φρανκ, αναγνωρίζεται και το ενδεχόμενο να κίνησαν υποψίες τα δελτία τροφίμων που χρησιμοποιούσαν οι τέσσερις που βοηθούσαν, αλλά και οι οικογένειες να πρόδωσαν άθελά τους την παρουσία τους. Ωστόσο, δεν αποκλείεται η πιθανότητα προδοσίας.

Η Άννα Φρανκ στο Άουσβιτς

Η ιστορία από δω και πέρα παίρνει την ίδια τραγική τροπή που είχε και για τα άλλα εκατομμύρια θύματα του Ολοκαυτώματος. Η ομάδα μεταφέρθηκε εν τέλει στο Άουσβιτς, μετά από ταξίδι τριών ημερών σε άθλιες συνθήκες. Με την άφιξή τους εκεί, οι άντρες χωρίστηκαν από τις γυναίκες, ενώ όσοι φαίνονταν σωματικά αδύναμοι (συμπεριλαμβανομένων όλων των παιδιών κάτω των 15), οδηγήθηκαν κατευθείαν στους θαλάμους αερίων. Η Άννα Φρανκ, έχοντας κλείσει τα δεκαπέντε δυο μήνες νωρίτερα, γλίτωσε για λίγο την ίδια μοίρα.

Μαζί με τις υπόλοιπες γυναίκες, της ξύρισαν το κεφάλι, της έκαναν τατουάζ τον αριθμό κρατουμένου, και για τους επόμενους μήνες έζησε τη φρίκη του στρατοπέδου, κουβαλώντας πέτρες, σκάβοντας, και ζώντας σε απάνθρωπες συνθήκες και με ελάχιστη τροφή. Σύμφωνα με μαρτυρίες, η μητέρα τους σταμάτησε σχεδόν να τρώει, περνώντας κάθε μπουκιά φαγητού που της έδιναν στις κόρες της μέσα από μια τρύπα στον τοίχο. Όταν, στις 28 Οκτωβρίου, τα δύο κορίτσια και η κυρία βαν Πελς μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο Μπέργκεν-Μπέλσεν, η μητέρα τους έμεινε πίσω και πέθανε λίγο αργότερα από την πείνα και την εξάντληση.

Στο στρατόπεδο Μπέργκεν-Μπέλσεν και ο θάνατος της Άννας Φρανκ

Εκεί, η Άννα Φρανκ ξαναβρήκε τις φίλες της, τη Χανελί Γκόσλαρ και τη Νανέτ Μπλιτζ, και κατάφεραν να μιλήσουν μερικές φορές μέσα από ένα φράχτη. Οι φίλες της επέζησαν του πολέμου, και η Γκόσλαρ περιέγραψε το πώς η Άννα, πιστεύοντας και τους δυο γονείς της νεκρούς, είχε χάσει κάθε θέληση να ζήσει, ενώ η Μάργκο ήταν πολύ άρρωστη και τη φρόντιζε η κυρία βαν Πελς. Στις αρχές του 1945, ξέσπασε επιδημία τύφου που σκότωσε 17.000 κρατούμενους, και εξαιτίας αυτής της χαοτικής κατάστασης δεν ξέρουμε τι προκάλεσε ακριβώς το θάνατο των δύο αδερφών, ούτε την ακριβή ημερομηνία που συνέβη. Σίγουρα η Μάργκο πέθανε πρώτη και η Άννα λίγες μέρες αργότερα, και θάφτηκαν σε ομαδικό τάφο σε άγνωστη τοποθεσία. Το στρατόπεδο ελευθερώθηκε από Βρετανούς στρατιώτες τον Απρίλιο, και κάηκε ολόκληρο για να αποφευχθεί η εξάπλωση των ασθενειών.

Υπολογίζεται ότι από τους 107.000 Εβραίους της Ολλανδίας που μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, επέζησαν μόλις 5.000. Από τους οχτώ του καταφυγίου, επέζησε τελικά μόνο ο Όττο Φρανκ, που επέστρεψε στο Άμστερνταμ ελπίζοντας ότι η οικογένειά του θα έχει επιζήσει, αλλά πληροφορήθηκε το τραγικό τέλος τους.

**«Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ»**

Όταν μαθεύτηκε το τέλος της Άννας, η Μίεπ Γκις επέστρεψε στον πατέρα της το ημερολόγιο. Ο ίδιος σχολίασε αργότερα πως δεν είχε καταλάβει ότι η κόρη του κρατούσε τόσο λεπτομερείς σημειώσεις για τη ζωή τους στο καταφύγιο, ούτε είχε αντιληφθεί πολλές από τις σκέψεις που την απασχολούσαν, αφού σπάνια μιλούσε για αυτές. Συγκινημένος από την επιθυμία της Άννας να γίνει συγγραφέας, αποφάσισε να προσπαθήσει να εκδώσει το ημερολόγιο.

Η Άννα Φρανκ είχε κάνει η ίδια κάποιες προσαρμογές και αλλαγές στα γραπτά της όταν άκουσε στο ραδιόφωνο το 1944 πως θα δημιουργούταν ένα αρχείο με τις προσωπικές εμπειρίες των Ολλανδών μετά το τέλος του πολέμου – ανάμεσά τους γράμματα και ημερολόγια. Έτσι η οικογένεια βαν Πελς έγινε βαν Ντάαν και ο Πφέφερ έγινε Ντούσερ. Μετά από κάποιες ανεπιτυχείς προσπάθειες, το βιβλίο εκδόθηκε το 1947, γνώρισε άλλες πέντε ανατυπώσεις, και το 1950 κυκλοφόρησε μεταφρασμένο και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και αργότερα στην Αμερική. Γνώρισε αναπάντεχη επιτυχία στην Ιαπωνία, με την Άννα Φρανκ να θεωρείται ένα σύμβολο της θλιβερής καταστροφής της νιότης από τον πόλεμο.

Το «ημερολόγιο» στο Θέατρο και τον Κινηματογράφο

Η θεατρική μεταφορά του ημερολογίου από το ζευγάρι Αμερικανών δραματουργών Goodrich και Hackett κέρδισε βραβείο Πούλιτζερ και οδήγησε στη βραβευμένη ταινία του 1959 με τη Μίλι Πέρκινς στο ρόλο της Άννας Φρανκ. Μέχρι σήμερα έχουν γίνει πολλές αναπαραστάσεις της ιστορίας της στο θέατρο και στον κινηματογράφο, ενώ το κρησφύγετο στο Prinsengracht στο Άμστερνταμ έχει γίνει μουσείο που δέχεται κάθε χρόνο περίπου ένα εκατομμύριο επισκεπτών.

Σχόλια για το «Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ»

Το ίδιο το ημερολόγιο έχει επαινεθεί πολλές φορές για το λογοτεχνικά του χαρίσματα, αλλά και τα δυνατά του μηνύματα. Η Eleanor Roosevelt το χαρακτήρισε «ένα από τα πιο σοφά και συγκινητικά σχόλια πάνω στον πόλεμο και την επίδρασή του στους ανθρώπους που έχω διαβάσει ποτέ», με πολιτικούς από τον John Kennedy ως το Nelson Mandela να το έχουν εγκωμιάσει. Όσον αφορά τη θέση της Άννας Φρανκ ως σύμβολο του Ολοκαυτώματος, ο Ιταλοεβραίος συγγραφέας Primo Levi, επιζών του Άουσβιτς, έγραψε:

«Μία μόνο Άννα Φρανκ μας συγκινεί περισσότερο από τους αμέτρητους άλλους που υπέφεραν εξίσου με αυτήν, αλλά τα πρόσωπά τους παραμένουν στις σκιές. Ίσως είναι καλύτερα έτσι·αν ήμασταν ικανοί να συλλάβουμε το πόσο υπέφεραν όλοι αυτοί οι άνθρωποι, δε θα μπορούσαμε να ζήσουμε.»

Έχει επίσης γραφτεί ότι το ημερολόγιο έκανε περισσότερα για την ευαισθητοποίηση της ανθρωπότητας σχετικά με το Ολοκαύτωμα από ότι η δίκη της Νυρεμβέργης, αφού έδωσε ένα πρόσωπο στα ανώνυμα εκατομμύρια Εβραίων που έχασαν τη ζωή τους. Ένα πρόσωπο με το οποίο οι αναγνώστες μπόρεσαν να ταυτιστούν.

Ο Όττο Φρανκ, που πέθανε το 1980, είχε αφιερώσει όλη του τη ζωή στη μελέτη και τη διατήρηση των γραπτών της κόρης του, όντας συνιδρυτής του μουσείου που φέρει το όνομά της. Το 1999, το περιοδικό Time την επέλεξε ως μια από τους σημαντικότερους ανθρώπους του 20ου αιώνα, τονίζοντας ότι αποτελούσε σύμβολο ελπίδας και αξιοπρέπειας, ακόμα και μπροστά στην πιο φριχτή καταστροφή.

Αυτή είναι η δυσκολία της εποχής μας, τα ιδανικά, τα όνειρα, οι όμορφες ελπίδες, πριν καλά καλά προλάβουν να εμφανιστούν, πλήττονται από τη φριχτή αλήθεια και καταστρέφονται τελείως. Είναι αληθινό θαύμα που δεν έχω εγκαταλείψει ακόμα όλες μου τις ελπίδες, γιατί φαίνονται γελοίες και απραγματοποίητες. Ωστόσο τις διατηρώ, γιατί πιστεύω ακόμα στην έμφυτη καλοσύνη των ανθρώπων.

Πηγές: «Το Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ», wikipedia, biography.com, www.annefrank.org