Το Δόγμα του Τόμας Μάλθους και οι Προεκτάσεις του

Ο Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους (1766 – 1834) συγκαταλέγεται στους κλασικούς της πολιτικής οικονομίας. Υπήρξε από τους σημαντικότερους κοινωνικούς επιστήμονες της εποχής του. Μπορεί να μην θεωρήθηκε διανοητής ανάλογου διαμετρήματος με τους Ανταμ Σμιθ, Καρλ Μαρξ ή του μεταγενέστερου Τζον Μέιναρντ Κέινς∙ η θεωρία του όμως, απέκτησε τεράστια απήχηση και προκάλεσε ατέρμονες αντιπαραθέσεις. Από τη μία αμφισβητήθηκε και επικρίθηκε δριμύτατα, ενώ από την άλλη άσκησε μεγάλη επίδραση στις σκέψεις κάποιων στοχαστών. Η «Φυσική Επιλογή» του Δαρβίνου για παράδειγμα, η επικράτηση δηλαδή των πιο προσαρμοστικών και εύρωστων έμβιων όντων, έχει σαφείς επιρροές από το επονομαζόμενο «Μαλθουσιανό Δόγμα». Σε αυτό αναφερόμαστε κατωτέρω.

Ο Μάλθους μεγάλωσε σε ένα οικογενειακό περιβάλλον που εμφορούνταν από τα οπτιμιστικά και ανθρωπιστικά ιδεώδη του Διαφωτισμού. Ο πατέρας του, φίλος και θαυμαστής των Χιουμ και Ρουσσώ ευαγγελιζόταν μια ανθρώπινη κοινωνία παντοτινής ειρήνης και αφθονίας. Ο ίδιος όμως, διατύπωσε μια πεσιμιστική και δυσοίωνη για το μέλλον της ανθρωπότητας θεωρία. Οι σκέψεις του, συνοψίζονται στην Πραγματεία που εκδίδεται το 1798 με τίτλο «Δοκίμιο πάνω στην Αρχή του Πληθυσμού όπως επιδρά στη μελλοντική βελτίωση της Κοινωνίας». Το «Μαλθουσιανό Δόγμα» ή «Μαλθουσιανή Παγίδα» όπως είναι γνωστά, αφορούν μία τάση που ενυπάρχει στη φύση, ο ανθρώπινος πληθυσμός να ξεπερνάει κάθε δυνατό μέσο συντήρησης. Ο αριθμός των ανθρώπων δηλαδή, αργά ή γρήγορα θα υπερκεράσει την διαθέσιμη ποσότητα τροφίμων. Αυτό διότι το ανθρώπινο είδος αυξάνεται με ρυθμό 1, 2, 4, 8, 16, 32…, άρα με γεωμετρική πρόοδο, ενώ τα μέσα συντήρησης και βρώσης με ρυθμό 1, 2, 3, 4, 5, 6…, άρα με αριθμητική.

Το κατά πόσον το «Μαλθουσιανό Δόγμα» δικαιώνεται ή διαψεύδεται, το αν εκκινεί από μία ορθολογική βάση ή όχι είναι ζητήματα αμφιλεγόμενα. Εξαρτώνται από την οπτική και κοσμοαντίληψη του εκάστοτε παρατηρητή. Το μόνο σίγουρο πάντως, είναι ότι συγκρούεται μετωπικά με το γενικότερο πνεύμα της εποχής του. Με το μέλλον της ευημερίας, ειρήνης και αφθονίας που προοιωνίζονταν ο κλασικός φιλελευθερισμός και η βιομηχανική επανάσταση. Με τις ιδέες και τα ανθρωπιστικά ιδανικά της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού. Αυτό διότι, η θεωρία του Μάλθους δεν είναι αξιολογικά ουδέτερη. Δεν εξαντλείται σε μία ερευνητική και εμπειρική παρατήρηση. Ο «αιρετικός αιδεσιμότατος» την εμπλουτίζει με μία αντί – ουμανιστική αντίληψη. Η ζοφερή πραγματικότητα που θα δημιουργήσει ο υπερπληθυσμός της γης, πρέπει να αντιμετωπιστεί. Πανδημίες, λιμοί και λοιμοί, κλιματικές αλλαγές και φυσικές καταστροφές, πόλεμοι, επίκληση στην ηθική εγκράτεια και έλεγχοι των γεννήσεων. Έτσι, είτε η ίδια η Φύση, «ο μέγας οικοδεσπότης», αναλαμβάνει δράση και «αυτορυθμίζεται», είτε επεμβαίνει ο ανθρώπινος παράγοντας. Όλα αυτά συντελούν στον αποδεκατισμό των υπεράριθμων και στο να επανέλθει η δημογραφική ισορροπία. Για τον Μάλθους λοιπόν, κάθε προσπάθεια των κοινωνικών μεταρρυθμιστών για την ανακούφιση της παγκόσμιας φτώχειας, είναι απευκταία. Κάτι τέτοιο θα ενθάρρυνε την ανεξέλεγκτη αύξηση του πληθυσμού, με ανυπολόγιστες συνέπειες.

Οι επικριτές του, αντιτείνουν βάσιμα πως η παραγωγικότητα των καλλιεργήσιμων εκτάσεων αποδείχθηκε πολύ μεγαλύτερη από ότι αυτός προέβλεψε. Διατείνονται δε πως το πρόβλημα λαθεμένα εστιάζεται στον υπερπληθυσμό, αντί στην παγκόσμια φτώχεια. Πρόσφορη λύση δεν είναι η μείωση του πληθυσμού, αλλά η δικαιότερη ανακατανομή του πλούτου και η εξάλειψη των τεράστιων οικονομικών ανισοτήτων. Μεγάλα τμήματα του παγκόσμιου πληθυσμού, είναι εξαθλιωμένα και υποσιτιζόμενα. Οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές από την Ασία και την υποσαχάρια Αφρική, προσβλέπουν σε μία καλύτερη τύχη, σε μία Γη της Επαγγελίας, αφθονίας και ευημερίας. Παράλληλα, τα δυτικά αναπτυγμένα κράτη ταλανίζονται από μία σοβούσα και πολυεπίπεδη κρίση. Ο Μάλθους όμως ξαναγίνεται επίκαιρος: «όταν η αφθονία στην οποία προσβλέπουν αυτοί οι δυστυχισμένοι άνθρωποι μεταβάλλεται σε ένδεια, θα πλανάται στην ατμόσφαιρα το θέαμα της αθλιότητας και θα κυριαρχεί ο θόρυβος εκείνων που εξεγείρονται δικαιολογημένα διότι δεν βρήκαν τα τρόφιμα που υπολόγιζαν».