Ανεξιθρησκία ή θρησκευτική ελευθερία; Σκέψεις πάνω στην πρωινή σχολική προσευχή.

Τις τελευταίες μέρες, γεννήθηκε ένα μεγάλο ζήτημα, που απασχόλησε αρκετά το δημόσιο διάλογο, σχετικά με την (υποτιθέμενη) κατάργηση της πρωινής προσευχής στα σχολεία από την κυβέρνηση Σύριζα. Αν και τελικά αποδείχτηκε ότι τέτοιο θέμα δεν υφίσταται, καθώς η εγκύκλιος που εστάλη στα σχολεία παρέπεμπε κανονικά στο Προεδρικό διάταγμα που θεσπίζει ως υποχρεωτική την πρωινή προσευχή, άνοιξε εκ νέου μια μεγάλη συζήτηση. Μια συζήτηση σχετικά με το κατά πόσον, στο υπάρχον νομικό και κοινωνικό καθεστώς, «ταιριάζει» η υποχρεωτική πρωινή προσευχή στα σχολεία.

Είναι αλήθεια, ότι η υποχρεωτική πρωινή προσευχή θα ήταν ανεκτή αλλά και θεμιτή σε ένα καθεστώς ανεξιθρησκίας, όπως φαίνεται και από την ίδια την ετυμολογία της λέξης. Η ανεξιθρησκία αναλύεται σε ανέχομαι + θρησκεία. Μια θρησκεία δηλαδή, η οποία είναι η επίσημη, η δεσπόζουσα, απλά ανέχεται την λατρεία και των υπόλοιπων θρησκειών. Φυσικά, η πολιτεία ενθαρρύνει και προκρίνει τη λατρεία της δεσπόζουσας θρησκείας, πολλές φορές συνδέοντας την απόκτηση δημοσίων θέσεων ή άλλων προνομίων με την ιδιότητα του πιστού της δεσπόζουσας θρησκείας. Σε ένα τέτοιο καθεστώς λοιπόν, θα ήταν απόλυτο λογική η θέσπιση της υποχρεωτικής πρωινής προσευχής στα σχολεία.

Επειδή , η ανεξιθρησκία θεωρήθηκε (και δικαίως) καινοτομία το 313 μ.Χ., όμως φαντάζει ατελής και αναχρονιστική για ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος, το σύνταγμα μας καθιερώνει στο άρθρο 13 καθεστώς θρησκευτικής ελευθερίας. Η θρησκευτική ελευθερία, δεν «ανέχεται» απλά την λατρεία των θρησκειών, αλλά την καθιερώνει ελεύθερα και ανεμπόδιστα, με κατηγορηματικό τρόπο, ακόμα και δημόσια, εφόσον φυσικά η άσκηση της δεν είναι αντίθετη με τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Ακόμα, καμιά θρησκεία δεν απολαμβάνει την ιδιότητα της δεσπόζουσας, επομένως οποιαδήποτε άμεση ή έμμεση εύνοια της πολιτείας  σε κάποια θρησκεία, όπως και ο προσηλυτισμός, απαγορεύονται αυστηρά. Γίνεται φανερό λοιπόν ότι η υποχρεωτική άσκηση θρησκευτικής λατρείας στα σχολεία αποτελεί τόσο άμεση εύνοια της κρατικής εξουσίας προς συγκεκριμένη θρησκεία, όσο και έμμεση προσπάθεια προσηλυτισμού, επομένως δεν είναι σε καμία περίπτωση ανεκτή υπό το φως του άρθρου 13 του συντάγματος.

Υπάρχει φυσικά και το επιχείρημα ότι, εφόσον επιτρέπεται, μετά από γραπτό αίτημα των γονέων ή κηδεμόνων του παιδιού και την επίσης γραπτή άδεια του διευθυντή του σχολείου, η εξαίρεση συγκεκριμένου μαθητή από την πρωινή προσευχή, τότε τα παραπάνω δεν ισχύουν. Ακόμα και αν αγνοήσουμε την (πολύ πιθανή) στοχοποίηση του μαθητή που ζητάει την εξαίρεση, το επιχείρημα αυτό δεν ευσταθεί, αν λάβουμε υπ’ όψη το ότι το άρθρο 13 κατοχυρώνει μια συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία των πολιτών. Η ίδια η έννοια της ελευθερίας συνίσταται στο ότι ο καθένας μπορεί να την ασκήσει, οπουδήποτε και οποτεδήποτε το επιθυμεί, όπως αυτός θεωρεί σωστό, αρκεί βέβαια να μην το ασκεί καταχρηστικά ή παραβιάζοντας το νόμο και τα χρηστά ήθη. Η λήψη προηγούμενης άδειας, προκειμένου να ασκήσει κάποιος μια συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία (όπως συμβαίνει στην περίπτωση που εξετάζεται) στην ουσία θίγει τον πυρήνα της ελευθερίας. Η λήψη άδειας αρμόζει σε ένα δοτό προνόμιο, το οποίο βρίσκεται στη διακριτική ευχέρεια του εκάστοτε διοικητικού οργάνου (εδώ διευθυντής του σχολείου), και όχι σε συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία. Η λήψη προηγούμενης άδειας καταστρατηγεί την ελευθερία, την υποβαθμίζει δηλαδή σε δοτό προνόμιο, κάτι που είναι φυσικά αντισυνταγματικό.

Πέρα από τα σοβαρά ζητήματα συνταγματικότητας, δεν θεωρώ ότι η υποχρεωτική πρωινή προσευχή ταιριάζει με το πνεύμα και τη διδασκαλία της θρησκείας μας, ούτε ότι εν τέλει βοηθά στην εμπέδωση της θρησκευτικής συνείδησης στα παιδιά. Η προσευχή είναι μια πνευματική υπόθεση, αυστηρά προσωπική. Συνίσταται στην προσωπική επικοινωνία του πιστού με το Θείο, για την αναζήτηση συμβουλών, παρηγοριάς, πνευματικής γαλήνης κ.α. Κάτι που αποδεικνύεται και από τις διδασκαλίες της εκκλησίας, στην παραβολή του τελώνη και του φαρισαίου. Η πρωινή προσευχή στα σχολεία δεν προάγει αυτό το χαρακτήρα της προσευχής. Αντίθετα εμπεδώνει στην συνείδηση των παιδιών την προσευχή σαν μια τυπική διαδικασία, που περιμένουμε να τελειώσει για να «μπούμε μέσα», χωρίς κάποιο ουσιαστικό, πνευματικό ρόλο. Συντείνει δηλαδή στην απαξίωση και την «τυπικότητα» της θρησκείας, μια θρησκεία που ασκείται τυπικά και ρηχά, όχι ουσιαστικά και πνευματικά.

Βέβαια, έγινε φανερό ότι τυχόν κατάργηση της πρωινής προσευχής δε θα έρθει «αναίμακτα». Ακόμα και μια ψεύτικη είδηση για πιθανή κατάργηση προκάλεσε θύελλα αρνητικών σχολίων, «φλογερών» υπερασπίσεων της πρωινής προσευχής και της «ορθόδοξης» προσέγγισης του δημόσιου σχολείου, μέχρι και εμπαθέστατες ύβρεις εναντίον του Υπουργού Παιδείας. Είναι εμφανής λοιπόν η σύγχυση και ανεπαρκής ενημέρωση, που κυριαρχεί σε σημαντική μερίδα του πληθυσμού για το συγκεκριμένο, ομολογουμένως ευαίσθητο ζήτημα. Οποιαδήποτε μεταρρύθμιση, αναγκαστικά θα προσκρούσει στις απαρχαιωμένες αντιλήψεις αυτής της μερίδας πολιτών, με αποτέλεσμα ένα αρκετά σημαντικό «πολιτικό κόστος», για τον υπουργό και την κυβέρνηση που θα υλοποιήσει αυτή την, αν μη τι άλλο συνταγματικά επιβεβλημένη, μεταρρύθμιση. Αυτό όμως, δε θα πρέπει να αποτελέσει εμπόδιο για την εκσυγχρόνιση του δημόσιου σχολείου και την εναρμόνιση με τη συνταγματική και ευρωπαϊκή τάξη, η οποία επίσης απαγορεύει τον προσηλυτισμό και την εύνοια σε μια θρησκεία, υπό οποιαδήποτε μορφή.

Είναι φανερό ότι το ζήτημα της κατάργησης ή μη της υποχρεωτικής πρωινής προσευχής στα σχολεία είναι ένα ακανθώδες, πολύπλευρο ζήτημα, με πτυχές και προεκτάσεις τόσο νομικές και πολιτικές, όσο και κοινωνικές και θρησκευτικές. Πέρα από τις προφανείς δυσκολίες του εγχειρήματος της μεταρρύθμισης στο συγκεκριμένο τομέα όμως, νομίζω ότι πρόδηλη είναι η ανάγκη εναρμόνισης με τη συνταγματική τάξη, δηλαδή η κατάργηση της υποχρεωτικής πρωινής προσευχής στα σχολεία. Μια εναρμόνιση που σε ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος θα έπρεπε να θεωρείται και να είναι αυτονόητη.