Η έννοια του κακού σύμφωνα με τον Πλάτωνα

Η έννοια του κακού σύμφωνα με τον Πλάτωνα

Ο Πλάτων με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο, με τεχνικό- λογοτεχνικό ύφος, με τη ζωντάνια και την αμεσότητα που διαπνέουν τα διαλογικά του έργα, θίγει διάφορα ζητήματα που απασχολούν τον άνθρωπο και έχουν διαχρονικότητα . Στα ζητήματα αυτά ανήκει και το πρόβλημα του κακού. Ο αναγνώστης του Πλατωνικού έργου, ελάχιστες φορές θα συναντήσει τη λέξη κακό, αλλά θα συναντήσει διαστάσεις του κακού ή θετικές έννοιες που αντιτίθενται στο κακό. Σημαντικό είναι να μην λησμονούμε πως το συνολικό έργο του Πλάτωνα είναι πολυδιάστατο, γραμμένο σε διαλογική μορφή.

Στους διαλόγους του Πλάτωνα συζητούνται κυρίως ηθικές και πολιτικές έννοιες. Όμως, ο διάλογος «Τίμαιος» είναι το μοναδικό έργο του Πλάτωνα που είναι αφιερωμένο στην κοσμολογία και στις φυσικές επιστήμες. Ο «Τίμαιος» είναι μία περίληψη του συνόλου γνώσεων αναφορικά με τη φύση, τις οποίες είχαν οι επιστήμονες εκείνης της εποχής. Η χρονολογία συγγραφής του έργου δεν προσδιορίζεται με ακρίβεια. Αναφορικά με τις έσωθεν μαρτυρίες του διαλόγου, μπορούμε να πούμε ότι το έργο ανήκει στην τελευταία συγγραφική περίοδο του Πλάτωνα. Ο Σωκράτης μόνο στην αρχή του έργου (17α-20c) μιλάει εκτενώς. Ειδικότερα, παρουσιάζει μία περίληψη όλων όσων έχουν ειπωθεί, ώστε να ξεκινήσει η συζήτηση, δίνει πληροφορίες σχετικά με τα πρόσωπα του διαλόγου και συντονίζει τη συζήτηση. Επομένως η έκταση ομιλίας του Σωκράτη σε σχέση με τους υπόλοιπους συνομιλητές και ειδικότερα σε σχέση με τον Τίμαιο, μαρτυρά ότι το έργο ανήκει στους ύστερους διαλόγους. Η πλοκή του διαλόγου τοποθετείται γύρω στο 429 π.Χ.

Το διαλογικής μορφής έργο «Τίμαιος» αναπαριστά μια συζήτηση μεταξύ του Σωκράτη, του Κριτία, του Ερμοκράτη και του Τίμαιου. Η σκηνή διαδραματίζεται στην Αθήνα, όπου οι 4 άνδρες συναντώνται για δεύτερη φορά για να συνεχίσουν μία συζήτηση που είχαν ξεκινήσει την προηγούμενη μέρα. Στην εν λόγω συζήτηση συμμετείχε και πέμπτο πρόσωπο που αναφέρεται απλώς αλλά δεν κατονομάζεται(17α-b).

Advertisements
Ad 14

Ο Σωκράτης συναντά τους τρείς από τους τέσσερεις διαλεγόμενους, τον Τίμαιο, τον Κριτία και τον Ερμοκράτη, για να συνεχίσουν μία συζήτηση που είχαν αφήσει στη μέση την προηγούμενη μέρα. Το τέταρτο πρόσωπο της συζήτησης που δεν κατονομάζεται, απουσιάζει λόγω ασθένειας, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Τίμαιου. Ο Σωκράτης ενθαρρύνοντας τους συνομιλητές του, τους ζητά να αναπληρώσουν το κενό του τέταρτου συνομιλητή. Στη συνέχεια, ο Σωκράτης, ανακεφαλαιώνει τη συζήτηση της προηγούμενης ημέρας, με αναφορές  στην «ιδανική πολιτεία» (17c-19a)

Στην πολιτεία που περιγράφει ο Σωκράτης υφίσταται κοινωνική διαστρωμάτωση (οι φύλακες της πόλης διαχωρίζονται από τους τεχνίτες). Ανάλογα με τη φυσική κλίση του ο καθένας ασχολείται με ό,τι του ταιριάζει. Οι φύλακες πρέπει  να φέρονται σκληρά στους εχθρούς και στους φίλους πράα. Οι γυναίκες με τους άνδρες μπορούν να έχουν τις ίδιες αρμοδιότητες, άποψη που είναι καινοτόμα για την Αθήνα εκείνης της εποχής. Ακόμη, τα παιδία θα πρέπει να είναι κοινά όλων και όλοι να είναι συγγενείς όλων. Μ’ αυτόν τον τρόπο θα μπορέσει να υπάρξει μια αλληλεγγύη μεταξύ όλων των κατοίκων της πόλης.

Η ιδανική πολιτεία μπορεί να αποτρέψει το κακό, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Σωκράτη. Η ιδανική πολιτεία, είναι η λεγόμενη πλατωνική πολιτεία, αφού ο Πλάτων μιλά εκ στόματος του Σωκράτη. Η πραγμάτωση των δραστηριοτήτων της ιδανικής πολιτείας μπορεί να επιφέρει μία «καλή» ζωή για όλους τους πολίτες, αφού στην πολιτεία διαχωρίζονται οι καλοί από τους κακούς. Ειδικότερα, με το τέχνασμα του κλήρου που θα επινοήσουν οι κυβερνήτες για τους γάμους εκείνης της εποχής θα καταφέρουν να παντρέψουν τους καλούς με τους καλούς και τους κακούς με τους κακούς. Το τέχνασμα των κυβερνητών θα είναι κρυφό, αφού οι πολίτες δεν θα μπορούν να αντιληφθούν ότι γίνεται ένας διαχωρισμός μεταξύ τους. Το προαναφερόμενο συμβαίνει, για να αποφευχθούν τυχών εντάσεις και εχθρότητες μεταξύ των κατοίκων της πόλης. Τα παιδιά των κακών διαχωρίζονται από τα παιδιά των καλών, αφού τα τελευταία τα στρέφουν στην εκπαίδευση, ενώ τα πρώτα σε άλλου είδους δραστηριότητες. Υπάρχει όμως δυνατότητα κοινωνικής κινητικότητας, αφού οι φύλακες που παρακολουθούν την ανάπτυξη των παιδιών, μπορούν να προβιβάσουν τα άξια και τα ανάξια να τα τοποθετήσουν στις αρμόζουσες θέσεις.

Διαβάστε επίσης  «Τραμπ» στη ράχη ενός μανάτου: Όσα γεννά ο Φανατισμός

Ο Πλάτων λοιπόν, χρησιμοποιώντας ως προσωπείο τον Σωκράτη, προτείνει ως λύση στο πρόβλημα του κακού την εφαρμογή του μοντέλου της ιδανικής πολιτείας στην  πράξη. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο θα αναδειχθούν οι καλοί έναντι των κακών και οι πρώτοι θα είναι τα βασικότερα και θετικά δραστήρια πρόσωπα της ιδανικής πολιτείας, αφού ως καλοί θα πράττουν το καλό και όχι το κακό. Όμως ο Πλάτων αν και αναφέρεται σε καλούς και κακούς ανθρώπους, δεν διευκρινίζει και δεν αναλύει τον ορισμό του καλού και του κακού ανθρώπου.

Η έννοια του κακού σύμφωνα με τον Πλάτωνα

Ο Κριτίας λαμβάνει μέρος στη συζήτηση (20d7-26c3), ενώ παρουσιάζει το ένδοξο παρελθόν της Αθήνας και εμφανίζονται τα θετικά αποτελέσματα του ιδανικού μοντέλου της πολιτείας της. Όμως και το κακό επικρατεί πολλές φορές, αφού οι φυσικές καταστροφές λειτουργούν ως κακό, όχι μόνο γιατί χάνονται ανθρώπινες ζωές, αλλά και γιατί δεν γνωρίζουν οι επόμενες γενιές όλα τα καλά των προγόνων τους. Αν οι απόγονοι γνώριζαν τα θετικά στοιχεία των προγόνων τους, τότε οι τελευταίοι θα λειτουργούσαν ως πρότυπο για τους πρώτους.  Αν είχαν διασωθεί στοιχεία της εννέα χιλιάδων χρόνων πριν της ιδανικής Αθηναϊκής πολιτείας, τότε δεν θα χρειαζόταν να αναζητούν το πώς θα πρέπει να είναι μία πολιτεία, γιατί θα το γνώριζαν ήδη.

Ακόμη, μέσα από το μύθο της Ατλαντίδας, συμπεραίνεται ότι, μία κακή εξουσία σε συνδυασμό με μία υπερβολικά ισχυρή δύναμη -όπως εκείνη της Ατλαντίδας- μπορεί να προκαλέσει κακό σε όλες τις πολιτείες γύρω της. Όμως, μία ιδανική πολιτεία –όπως εκείνη της Αθήνας- που διαπνέεται με αρετές, φρόνηση, θάρρος, μπορεί να αποτρέψει το κακό, ακόμη και αν αυτό προκαλείται από μια ισχυρή δύναμη. Η φανταστική Αθηναϊκή πολιτεία υπηρετεί το καλό, όχι μόνο γιατί μπορεί να αυτοπροστατευθεί, αλλά μπορεί να προστατέψει και όλες τις περιοχές που κινδυνεύουν.

Παραστατικότατη είναι η παρουσίαση του μύθου της Ατλαντίδας. Στο τέλος του μύθου (25d) φαίνεται ότι οι μεγάλες φυσικές καταστροφές εκτός από το ότι αφανίζουν τα καλά γένη, αφανίζουν και τα κακά γένη. Με τις φυσικές αφανίστηκε όχι μόνο η ιδανική πολιτεία της Αθήνας, αλλά και η απειλητική Ατλαντίδα. Ο Κριτίας μέσα από την αφήγηση του αφήνει να εννοηθεί, ότι η φυσική καταστροφή της δυνατής Ατλαντίδας είναι ένας τρόπος τιμωρίας για την υπερηφάνεια. Άρα λοιπόν, οι φυσικές καταστροφές μπορούν να λειτουργήσουν και θετικά, γιατί λειτουργούν ως τιμωρία, εναντιώνονται στην απληστία και απαλλάσσουν την ανθρωπότητα από επικίνδυνα γένη. Οι φυσικές καταστροφές όμως πάντα διέπονται από κακία, γιατί αφανίζουν και χρήσιμα γένη για την κοινωνία και στερούν από τους μεταγενέστερους γνώσεις του παρελθόντος.

Το λόγο λαμβάνει ο Τίμαιος (27d5-31b3) διαχωρίζοντας τα μεταβαλλόμενα, τα αισθητά στοιχεία από τα αμετάβλητα, τα νοητά στοιχεία. Φτάνει μέχρι την αμφισβήτηση της ύπαρξης την αισθητών (28d-29a), προκειμένου να τονίσει την ανωτερότητα των ιδεών. Στη συνέχεια εισάγει την έννοια του δημιουργού, του κατασκευαστή του κόσμου και διαχωρίζει τον καλό από το κακό κατασκευαστή. Ο καλός κατασκευαστής έχοντας στραμμένη την προσοχή του σε ένα υπόδειγμα τα αμετάβλητο θα δημιουργήσει έναν όμορφο και καλό κόσμο, αντίθετα ο κακός δημιουργός που θα έχει ως υπόδειγμα κάτι που έχει γίνει, δεν θα δημιουργήσει έναν καλό κόσμο. Ο Τίμαιος έχοντας ως δεδομένη προκείμενη τη γενική παραδοχή όλων ότι ο κόσμος είναι ωραίος, συμπεραίνει ότι ο κόσμος είναι τέλειος επειδή μοιάζει στο τέλειο υπόδειγμα του δημιουργού και επειδή τον κατασκεύασε ένας τέλειος δημιουργός. Στο συγκεκριμένο χωρίο, επικρατεί αισιοδοξία, επειδή το καλό υπερτερεί του κακού, αφού υφίσταται ο καλός δημιουργός και το καλό του δημιούργημα, ο κόσμος.

Διαβάστε επίσης  Κακή πληροφόρηση για τον κορονοϊό: Ποιοι την διαδίδουν;

Ο θεός-δημιουργός (31b3-34b9), έθεσε στον κόσμο τα πάντα, όλα τα υπάρχοντα όντα και αυτό συμβαίνει γιατί όλα τα περικλείει το σφαιρικό του σχήμα του κόσμου, το οποίο είναι σύμφωνο με το αιώνιο πρότυπο.Ο  καλός δημιουργός του κόσμου φροντίζει για το καλύτερο, για την αρμονική σύνδεση των στοιχείων, την τάξη και την ομαλή λειτουργία του κόσμου. Στο χέρι του είναι λοιπόν, ως δημιουργός να διαλύσει τη συνεκτικότητα αυτού του κόσμου και να προκαλέσει αταξία και κακό. Ως καλός δημιουργός όμως, επιδιώκει την τάξη και την αρμονική σύνδεση των στοιχείων. Σύμφωνα, λοιπόν με τον μύθο του αγαθού δημιουργού στον Τίμαιο, αυτός ο κόσμος πλάστηκε ώστε να είναι καλός, στο μέτρο που μπορεί να είναι καλός ως αντανάκλαση του καλού. Αυτό συμβαίνει γιατί ο δημιουργός επιθυμεί να του μοιάσουν όλα, στον βαθμό που αυτό είναι εφικτό. Άρα τίποτα το κακό δεν είναι δυνατόν να προέρχεται από τον δημιουργό.

Επιπλέον, αναφορικά με το σώμα του και την κατασκευή του, ο κόσμος είναι μία τέλεια σφαίρα που δεν έχει επαφή με τίποτα εξωτερικό παρά μόνο την εσωτερικότητά της, εποπτεύει μόνο τον εαυτό του, ορά τη δική του όραση, είναι ο ίδιος ταυτόχρονα και υποκείμενο και αντικείμενο παρατήρησης και τρέφεται με την ίδια του τη φθορά. Παρουσιάζεται λοιπόν ένας ξεκομμένος, μεμονωμένος κόσμος που στρέφεται μόνο στο δικό του το εγώ πράγμα που μπορεί να θεωρηθεί καλό γιατί έτσι είναι η κατασκευή του από τον καλό δημιουργό. Αξιοσημείωτη είναι και η αναφορά στην έννοια της φθοράς, η οποία θεωρείται ως πτυχή του κακού από τους περισσότερους στη σημερινή εποχή, όμως στη συγκεκριμένη διήγηση του Τίμαιου έχει θετική σημασία, γιατί, εξαιτίας της ίδιας, υφίσταται η ζωή του κόσμου. O Τίμαιος συνεχίζει αναφέροντας τα λόγια του δημιουργού προς το θεϊκό γένος που κατασκεύασε. Μέσα στα λόγια του δημιουργού διακρίνεται η έννοια της κακής βούλησης, η οποία είναι η μόνη που θα μπορούσε να διαλύσει το τέλειο δημιούργημά του.

Το «οὐδείς ἑκών κακός» (κανείς δεν είναι κακός με τη θέλησή του) επικρατεί στον πλατωνικό Τίμαιο. Ο Πλάτων αναλύει το κακό αποδίδοντάς το μεταφυσικά αίτια. Μέσα από τον Τίμαιο, φαίνεται ότι το κακό πηγάζει από την αναγκαία εμφύτευση της ψυχής στα σώματα, συνδέεται με τα ανθρώπινα πάθη του σώματος, τα οποία η ψυχή υποχρεούται να δαμάσει. Αν όμως το κακό συνεχίζει να επικρατεί, τότε η ψυχή τιμωρείται, αφού εμφυτεύεται σε κατώτερα θνητά σώματα. Η επικράτηση του κακού μπορεί να επιφέρει τιμωρία και βασανιστήρια. Το κακό λοιπόν μπορεί να προκαλέσει κακό. Φαύλος κύκλος!  Ο Τίμαιος, αναφορικά με τη γένεση της κακής πράξης παρουσιάζει τον άνθρωπο ως υπαίτιο. Κυριαρχεί η πεποίθηση ότι η υπαιτιότητα βρίσκεται στον ίδιο τον πράττοντα άνθρωπο, ο οποίος οφείλει να υπερπηδήσει τα εμπόδια της αισθησιακής ζωής με την ηθική αυτοκυριαρχία. Στην ευθύνη του δεν μετέχει καθόλου ο θεός-δημιουργός. (42c).

Το πρόβλημα του κακού εδώ ανάγεται σε βιολογικά αίτια (81a-90e), δηλαδή οποιοδήποτε κακό που προκαλείται, έχει ως αιτία το κακό που προκαλείται στο σώμα, το οποίο κακό του σώματος με τη σειρά του, προκαλείται από εξωτερικά αίτια. Άρα λοιπόν κανείς δεν είναι με τη θέλησή του κακός. Το κακό υφίσταται στη φύση του ανθρώπου, ο οποίος μπορεί να το αποτρέψει με την πνευματική καλλιέργεια. Αναζητώντας τη γνώση και την αλήθεια μέσω της παιδείας και της μάθησης, μπορεί να προσεγγίσει την άριστη ζωή η οποία, προφανώς, είναι απομακρυσμένη από το κακό. Η θέα της αρμονίας του κόσμου κατά τον Τίμαιο, επαναφέρει την ψυχή του φιλοσόφου.

Διαβάστε επίσης  Φωτογραφία της χρονιάς από την Unicef

Το διαλογικής μορφής έργο του Πλάτωνα δίνει ζωντάνια, αμεσότητα, παραστατικότητα και αφήνει τον αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα. Η λέξη «κακό» σε κάποια σημεία του «Τίμαιου» αναφέρεται, σε κάποια άλλα την αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης είτε ως έκθεση αρνητικών στοιχείων, είτε ως αντίθετο του καλού ή κατά κοινή παραδοχή ως αντίθεση των «καλών εννοιών».

Το άλυτο πρόβλημα του κακού μπορούν να προκαλέσουν οι φυσικές καταστροφές, σύμφωνα με τη διήγηση του Κριτία. Ο Τίμαιος αναφέρεται στη δημιουργία του κόσμου, η οποία πραγματώνεται από τον καλό, τον άριστο δημιουργό και διέπεται από τάξη και μαθηματική αρμονία. Παρόλο που το έργο κατά κύριο λόγο έχει ως θέμα την κοσμολογία, ο Πλάτωνας δεν μπορεί να ξεφύγει από τα αγαπημένα του θέματα, την παιδεία, την πνευματική καλλιέργεια, την πολιτική και την ηθική. Τις προαναφερόμενες έννοιες τις χρησιμοποιεί για να στηρίξει τις πεποιθήσεις του, για τον άριστο δημιουργό, το άριστο σύμπαν και την άριστη ψυχή.

Δεδομένου πως υπάρχει καλή και κακή συμπεριφορά, καλοσύνη και κακία, υπάρχει το καλό και το κακό. Όσον αφορά το πρόβλημα του καλού και του κακού στη φύση του σύμπαντος, αυτό προέρχεται από το πρόβλημα της εμπειρίας του καλού και του κακού στην ανθρώπινη ζωή. Κατά συνέπεια, το καλό και το κακό στην ανθρώπινη ύπαρξη δεν είναι τίποτα άλλο παρά τρόποι για να εκφράσει κανείς ότι κάποιος κάνει κάτι καλά ή κακά. Το καλό και το κακό δεν υπάρχουν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Το καλό μπορεί να είναι ο χαρακτηριστικός όρος γι’ αυτό που αναπτύσσει η εξέλιξη της ζωής. Από την άλλη, το κακό θα είναι ο όρος που διακινδυνεύει να φθείρει ή να καταστρέψει την εξέλιξη της ζωής.

Μέσα από το έργο «Τίμαιος» μπορούμε να συμπεράνουμε το εξής: παρόλο που ο κόσμος δημιουργήθηκε για να είναι καλός, το κακό υπάρχει γιατί είναι μέρος αυτού του κόσμου. Προφανώς το κακό υπάρχει ως η αντίθετη έννοια του καλού για την επίτευξη της τάξης, της ισορροπίας, της αρμονίας. Όπως η ψυχή χρειάζεται να ασκείται σε συνδυασμό με το σώμα για να προσεγγίσει το αγαθό (90e), έτσι και το κακό μπορεί να χρειάζεται σε συνδυασμό με το αγαθό για να επέλθει η ισορροπία. Άλλωστε, χωρίς την ύπαρξη του κακού, ίσως να μην θεωρούνταν ως σημαντική η έννοια της παιδείας που στοχεύει στο να το αποτρέψει και να επιδιώξει το καλό. Ίσως αν δεν υπήρχε το κακό, να μην ασκούσαν το νου τους οι άνθρωποι αναζητώντας τρόπους για να το αποτρέψουν.

 

Πηγές:

  • Βλυζιώτης Θ., Παπαναστασίου Χ.: Πλάτων, Τίμαιος (εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια), Αθήνα, «Δαίδαλος»-Ι.Ζαχαρόπουλος Α.Ε. , χ.χ.
  • Κάλφας Β.: Πλάτων, Τίμαιος (εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια), Πόλις, Αθήνα, 19972
  • Taylor Α.Ε.: Πλάτων, Ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ.: Ι. Αρζόγλου, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003
  • Κελεσίδου-Γαλανού Α.: Η έννοια της σωτηρίας στην πλατωνική πολιτική φιλοσοφία, Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας, Αθήναι, 1982
  • Παπανούτσος Ε.Π.: Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα, Δωδώνη, Αθήνα, 1971
  • Κάλφας Β., Ζωγραφίδης Γ.: Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφιλλίδη], Θεσσαλονίκη, 2006
  • Cornford F.M.: Plato’s Cosmology, Routledge & Kegan Paul London and Henley, 1977

Είμαι απόφοιτη της Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ με μεταπτυχιακές σπουδές στο τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής (ειδίκευση: Συστηματική Φιλοσοφία) της Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ. Σχεδιάζω να συνεχίσω τις σπουδές μου. Τα ακαδημαϊκά μου ενδιαφέροντα σχετίζονται με τις σχέσεις φιλοσοφίας και λογοτεχνίας, την ανάλυση και ερμηνεία κειμένων και τη διδακτική μεθοδολογία. Παραδίδω ιδιαίτερα φιλολογικά μαθήματα, δακτυλογραφώ και επιμελούμαι κείμενα και βιβλία. Αγαπώ τη μουσική, τις τέχνες, τα βιβλία, τη φύση, τα ταξίδια, τον εθελοντισμό και ιδιαίτερα τη σκέψη. Η αγάπη μου για τη φιλοσοφία μου δίνει ευκαιρίες να σκέπτομαι και να εκφράζομαι. Άλλωστε, ορθώς είπε ο Βίκτωρ Ουγκώ ότι "η φιλοσοφία είναι το μικροσκόπιο της σκέψης".
Με εκφράζει απόλυτα το "Carpe diem"!

Αρθρα απο την ιδια κατηγορια

Ένας διαφορετικός τυμπανιστής

“Ένας διαφορετικός τυμπανιστής” του φυλετικού ρατσισμού

  Το μυθιστόρημα  «Ένας διαφορετικός τυμπανιστής» του William Melvin Kelley ανήκει

Φούστα πάνω από παντελόνι: Ένα αμφιλεγόμενο trend

Η επιστροφή του trend!Από το τότε στο τώραΜε τις ρίζες