Ο Άρθουρ Σοπενχάουερ και το νόημα της ύπαρξης

«Η πεποίθηση πως ο κόσμος, άρα και ο άνθρωπος, είναι κάτι που κανονικά δεν θα έπρεπε  να υπάρχει, έχει ως σκοπό να ενσταλάξει μέσα μας αισθήματα επιείκειας για τους συνανθρώπους μας: τι είδους απαιτήσεις μπορεί να έχει κανείς από πλάσματα που βρίσκονται στην κατάστασή μας; Από αυτή την άποψη, ίσως θα ήταν χρήσιμο να σκεφτούμε σοβαρά πως η πλέον αρμόζουσα προσφώνηση για έναν άντρα δεν είναι το κύριε, αλλά το σύντροφε στη δυστυχία».

Με τον τρόπο αυτό, ο Γερμανός φιλόσοφος, Άρθουρ Σοπενχάουερ, υποστηρίζει, αφενός, ότι η ζωή στερείται νοήματος και, από την άλλη πλευρά, διαμορφώνει το ηθικό πλαίσιο διανθρώπινης συμπεριφοράς: η ζοφερή πραγματικότητα είναι αυτή που περιορίζει τις προσδοκίες των ατόμων απέναντι στους συνανθρώπους τους. Η ζωή είναι γεμάτη από βάσανα που απορρέουν από την ανεξέλεγκτη κυριαρχία της Βούλησης πάνω στα ανθρώπινα όντα, τα οποία οφείλουν να διέπονται από το αίσθημα συμπόνιας για τους άλλους, προκειμένου να καταστήσουν τη ζωή τους λιγότερο ανυπόφορη.

Το βιβλίο Για τη δυστυχία του κόσμου (εκδόσεις Πατάκη) σε μετάφραση της Μυρτώς Καλοφωλιά και με εισαγωγή από το Χάρη Βλαβιανό αποτελεί ένα σύνολο εννέα δοκιμίων μικρής φόρμας από το βασικό έργο του Σοπενχάουερ (1788-1860), Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση. Με έντονα λογοτεχνική διάθεση, ο Σοπενχάουερ μας καλεί να αντιληφθούμε τη ζωή ως μία αδιάκοπη πάλη που δεν απολήγει πουθενά παρά μόνο στο θάνατο και την Ιστορία ως την πιο κατάλληλη διδαχή για τις διαρκείς πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των εθνών. Θα μπορούσε να τεθεί ευλόγως το εξής ερώτημα: από πού πηγάζει ο πεσιμισμός του Σοπενχάουερ. Η απάντηση βρίσκεται στη θεωρία του για τη μεταφυσική διάσταση της Βούλησης. Εκκινώντας από τον Πλάτωνα, διατείνεται ότι η Βούληση έχει την τάση να εκτρέπεται εξουσιαστικά και ο μόνος τρόπος για να καταστραφεί είναι η ατομική κατάργηση. Στο κεφάλαιο Περί αυτοκτονίας, ο συγγραφέας δείχνει να επικροτεί την πράξη αυτοχειρίας, επειδή οδηγεί στην καταστροφή του σώματος που αποτελεί την απόλυτη έκφραση της Βούλησης. Είναι,  ωστόσο, ο Σοπενχάουερ ένας Ηγησίας της εποχής του; Η θέση του είναι πως η αυτοκτονία συνδηλώνει την πλήρη υποταγή του ατόμου στις επιθυμίες του και την αδυναμία πραγματοποίησής τους. Αν θέλουμε να απαλλαγούμε, μας λέει ο Σοπενχάουερ, από τα βάσανα που μας προσφέρουν οι επιθυμίες, οφείλουμε να κρατήσουμε μια στάση ζωής που θα τις καταπολεμά αποτελεσματικά κι αυτό μπορεί να συμβεί με δύο τρόπους: πρώτον, με τον ασκητισμό και δεύτερον, με τη διαρκή ενασχόληση με τις τέχνες και ιδιαίτερα με τη μουσική που έχει την ικανότητα να μας μεταφέρει προσωρινά μακριά από την οδυνηρή πραγματικότητα. Δεν πρέπει όμως να έχουμε καμία αυταπάτη σχετικά με το νόημα της ύπαρξης:

Advertisements

Μπορούμε ακόμη να δούμε τη ζωή μας σαν ένα μεμονωμένο συμβάν που διαταράσσει ανώφελα τη  μακάρια ηρεμία της ανυπαρξίας. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη κι εκείνος που θεωρεί τη ζωή του σχετικά υποφερτή, καθώς μεγαλώνει αποκομίζει όλο και πιο ξεκάθαρα την αίσθηση πως η ζωή δεν είναι παρά μια απογοήτευση, ή, ακόμη χειρότερα, μια απάτη.

Η ανθρώπινη δυστυχία έχει τον αποχρώντα της λόγο στην ίδια την ατελή και αμαρτωλή φύση του ανθρώπου που καθιστά την επίγεια πραγματικότητα μία «κόλαση». Σε αντίθεση με το Λάιμπνιτς που υποστήριζε ότι ο κόσμος μας είναι ο καλύτερος δυνατός, ο Σοπενχάουερ έχει την ακριβώς αντίθετη άποψη. Η αναπαραγωγή, από επιθυμία διαιώνισης του είδους, μετατρέπεται εδώ σε σοβαρό αμάρτημα, καθώς οι νέες γενιές είναι καταδικασμένες τον πόνο. Στο σημείο αυτό, ο Σοπενχάουερ προσφέρει το αντιληπτικό πεδίο για την πορεία του ανθρώπου στη ζωή:

“Εάν θέλετε έναν αξιόπιστο οδηγό για να προσανατολίζεστε στη ζωή, συνηθίστε να αντιμετωπίζετε τον κόσμο ως έναν τόπο εξιλέωσης, ένα είδος αποικίας καταδικασμένων. Όταν το πετύχετε αυτό, θα έχετε ρυθμίσει τις προσδοκίες σας από τη ζωή σύμφωνα με τη φύση των πραγμάτων και δεν θα βλέπετε πλέον τις συμφορές, τα δεινά, τα βάσανα και τη δυστυχία της ζωής ως κάτι το αφύσικο, κάτι που δεν θα έπρεπε να περιμένει κανείς·”

Καυστικός απέναντι στο εγελιανό κλίμα της εποχής του και την ψεύτική αισιοδοξία που προσέφερε η άνοδος του θετικισμού, ο Σοπενχάουερ θεωρείται, κατά τον Φρόιντ, ο πρώτος που αποτύπωσε τις θεμελιώδεις αρχές της ψυχανάλυσης. Η φιλοσοφία του δεν παρηγορεί, αλλά έρχεται να μας υπενθυμίσει με ένα στεγνό ρεαλισμό τη διαχρονική και υπερτοπική πορεία του ανθρώπινου γένους. Βασική προτροπή του δεν είναι να επιδιώκουμε την ευτυχία – κάτι τέτοιο θεωρείται ανέφικτο – αλλά, εμπνευσμένος από τον Αριστοτέλη και τον Επίκουρο, μας ενθαρρύνει να μάθουμε να αποφεύγουμε τη δυστυχία. Η δική του αισιόδοξη προοπτική έγκειται στο να μας κάνει να χαιρόμαστε γι’ αυτά που έχουμε και όχι να λυπούμαστε για αυτά που δεν έχουμε.

Πολλές από τις αμφιλεγόμενες απόψεις του δεν μπορούν να εξαντληθούν εδώ, αλλά το παρόν βιβλίο αποτελεί ένα χρήσιμο οδηγό για όποιον επιθυμεί πρωτογενώς να έρθει σε επαφή με τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας του Σοπενχάουερ γύρω από θεμελιώδη υπαρξιακά και γνωσιολογικά ερωτήματα που αφορούν τη ζωή, το θάνατο, την αυτοκτονία, το χρόνο, καθώς και για τις θέσεις του απέναντι στο γυναικείο φύλο, την έντονη επιρροή που του άσκησε η ανατολική φιλοσοφία, τη συγγραφή βιβλίων, τον πρωτογενή στοχασμό και το διάβασμα.

Συγγραφέας: Άρθουρ Σοπενχάουερ

Τίτλος: Για τη δυστυχία του κόσμου

Εκδόσεις: Πατάκη (2013)

Σελίδες: 187